Introdusaun

Internet  hahu mosu no halo mudansa ne’ebe significado ba comunikasaun. Modelo comunikasaun ne’ebe oferecido, direitamente muda mos klalaok komunikasuan, husi comunikasaun entre ema ida ba ema seluk, nakfilak sai ba comunicasaun virtual. Internet ne’e rasik desenvolve iha proseso nia laran, pela primera lansamneto iha tinan 1960, internet ho modelo ne’ebe simples, hafoin iha tinan 1970 internet hahu desenvolvidu makas. Desenvolvedor sira hahu contruir Aplicativos internet, no hahu fo oprtunidade ba sosiedade atu asesu internet. Buat ida ne’e descereve husi utilizer rede computadores hodi faselita seitor educasaun no governasaun.

Leia mais...

REFLEKSAUN FILOZOFIA

  • Introdusaun:

Mundo ohin loron ita hatene katak media fator nebe maka importante hodi asessu ba informasaun nebe maka lalais liu. Komunikasaun sosiál, iha Timor-Leste konsidera hanesan sanak Estadu nian da-limak. Liberdade ba imprensa no komunikasaun sosiál hanesan parte importante ida hodi hari demokrasia, promosaun no protesaun ba ambiente informativu ida, ne’ebé justu, independente hanesan aspetu importante ida ba konstrusaun nasaun nian. Ida nebe sai problematiko maka oinsa bele verifikasaun ba informasaun nebe maka los, legal tuir factos nebe maka iha.

Leia mais...

Covid-19 hanesan inimigu sem fisiku ne’ebé siak no hamlaha ba isin ema sira be se’i moris. Ema rihun ba rihun mak lakon ona nia vida tan covid-19, no nia impaktu halo rona ekonomia nasaun hotu paradu hodi hamosu krizi ekonomia iha nasaun barak, inklui Timor Leste. Mundu halerik no tanis tan kutun siak ida ne’e. Se’e Covid-19 alias kutun Corona hanesan humanu ida, ita bele dehan, tiu Covid-19 viola ona diretus humanu as liu iha mundu. Nia siak no cruel liu fali Adol Hitler, liurai boot nazi nian.

Leia mais...

Introdusaun

Ekonomia makro katak studu aktividade ekonomia lao iha rai laran hare iha parte hotu (comun). Husi ida ne,e, ekonomi makro sai hanesan meius importante hodi hase dezenvolvimentu ekonomia iha nasaun. Dezenvolvimentu ekonomia makro desloka ba kategoria (4) hat hanesan tuir mai ne’e: Cresemento ekonomia, Campo de Trabalho, Stablidade Ekonomi no Inflasaun. Tuir difinisaun husi palavra hirak ne’e objektivu atau hase kunesimento ekonomia makro iha sektor governu no swasta/privadu. Teoria ekonomia modernu tau perioridade liu ba sistema ekonomia makro ne’ebe implimenta iha nasaun hotu. Teoria ekonomia modernu tuir especialista Paul A. Samuelson hatete katak “ economics is the study of how societies use scarce resources to produce valuable goods and services and distribute them among different individuals”. Pensamentu hirak  ne’e, implementa sai hanesan relevante iha pare ekonomia modernu.

Era modernu prejisa rekuinesimentu ekonomia tuir sistemaku, padraun akademiku. Sistematiku sai hanesan base fundamental ba edukasaun no social politika ekonomia hodi halao tuir regulamentu institusaun rule of the game. Hare ba parte (kaum melenial) joven barak sai “vitima” ba campo de trabalho. Menus husi campo de trabalho fo impakto bo’ot ba kresementu ekonomia liu-liu iha sektor ekonomia makro. Tanba ne’e maka, wainhira atu hasae diak liu ekonomia makro governu kria campo de trabalho ba joven hodi resolve problema desempregu iha rai laran. Problema desempregu sai polemika bo’ot iha sektor dezenvolvimentu ekonomia.

Tuir organijasaun PBB husi United Nations Development Programme (UNDP) fo-sai iha jurnal internasional katak, nasaun maioria iha mundu, statistika hatudu Timor Leste menus rekursu humanu sai impaktu ba campo de trabalho. Oinsa atu hamneus kiak iha nasaun presija studu sai hanesan meius fundamental no prepara rekursu humanus ne’ebe diak. Winhira rekursu humanus diak sei fo vantajen ba nasun liu husi desenvolvimentu ekonomia. Iha nasaun desenvolvimentu ekonomia stabil, governu tau preoridade ba teknologia modernu. Husi ida ne’e, teknologia modernu sai hanesan meius instromentu atu desenvolve sistema regulamentu nebe kria iha nasaun liu-liu iha sektor ekonomia ho politika. Teknologia ho rekursu humanus lao diak, sei hasae kresimentu ekonomia iha nasaun.

Teori Ekonomi

Tuir matenek nain hatete istilah ekonomia mai husi liafuan Yunani katak; oikos no nomos. Oikos signifika aktividade halao iha uma laran, nomos signifika regulamentu. Ho ida-ne’e, etimologikamente palavra oikosnomos katak regulamentu atu halo kontrola aktividade uma laran. Tuir mai, ema ne’ebe hamosu primeiro palavra ekonomia ho naran Adam Smith, pensamentu idologia Adam Smith kona-ba sistema ekonomia kapitalis. Teoria husi Smith sistema ekonomia kapitalis katak, ema hotu iha liberdade atu halao aktividade ekonomia makro tantu ekonomia mikro iha rai laran, governu laiha kompetensia maximu hodi kontrola (Invisible hand). Husi parete seluk kapitalis katak, hamosu sistema produksi hafahe/haketak funsionariu kiik ho mesing produksi. Idologia Smith sistema ekonomia kapitalis tau prioridade liu ba sektor mesing maka halao servisu. Servisu husi ema humanu forsa lato mesing  atu halo produtu barak. Sistema ida-ne hamosu (kontroversi antara kaum majikan dengan kaum buruh). Kaum majikan katak ema ne’be iha mesing atu halo servicu ba produtu. Kaum buruh katak ema ne’be kiik/kiak laiha mesing atu halo servicu. Pesamentu ida-ne hamosu kritika makas husi matenek nain seluk hanesan Karl Marx ho John Keynes. Tuir teoria ekonomia Marx sistema ekonomia sosialis katak governu halo kontrola maximu ba aktividade ekonomia makro no ekonomia mikro atu hase desvenvolvimentu ekonomia iha nasun. Desenvolvimentu ekonomia tuir teoria Marx fahe-ba parte lima (5) hanesan tuir mai-ne: Sosialis Komunal Primitif, Perbukan, Feodal, Kapitalis, Sosialis Komunal Modern. Husi konseptu ne’e, Marx hatete katak desenvolmiventu hare husi povu kiik (sosialis komunal primitif) to-iha povu modernu (sosialis komunal modern). Idologia sosialisme signifika katak ema hotu moris hanesan/balnsu laiha ema ida maka sai hanesan preoridade.

Aktividade Ekonomia Lao iha Rai Laran

Timor-Leste nudár nasaun ne’ebé depende demais liu ba importasaun, no presu importasaun (bainhira iha) dala barak diferente liu kompara ho presu hosi produtu lokál ne’ebé sasán importasaun sira ne’e substitui. Impaktu ne’ebé dala barak afeta ba nasaun sira ho ekonomia rentier ne’ebé depende ba esportasaun rekursu naturais. Relatóriu Komérsiu DNE nian foin daudauk hatudu katak ita nia esportasaun iha 2011 iha de’it tokon $13 (90% mai hosi fa’an kafé), no ita importa tokon $319 ba sasán merkadorias nian tomak. Banku Sentrál nia Balance of Payments hanehan liu ita, katak durante 2011 tokon $1,764 sai hosi Timor-Leste no iha de’it tokon $381 mak tama mai (aumenta ho tokon $3,240 hosi reseita petrolíferu, ne’ebé sei tun ba zero iha tinan 12 oin mai  (Dadus Statistik Tinan, 2016). Ba razaun sira ne’ebé sujere iha okos, mudansa presu importasaun dala barak akontese susar atu komprende, labele kontrola, ka tun sa’e lalais. Sasán importasaun ne’e barak liu sosa hosi ema sira ne’ebé riku liu, sira ne’ebé hela iha sidade,  ne’ebé inklui sasán importasaun nian sei labele refleta povu barak nia moris. Posivel ka lae atu halo dadus disagregadu, atu bele halo komparasaun ba entre diferensa ba mudansa presu nian, ezemplu, foos importasaun no foos hosi produsaun lokál? Aumenta produsaun lokál atu substitui sasán importasaun ne’e esensiál duni ba Timor-Leste nia futuru, no dadus sira hanesan ne’e sei ajuda polítika dezenvolvimentu nian

Hare seluk
Online Counter