Prosesu Eleitoral no Markasaun Data ba Eleisaun Legislativa 2023

Mandato Konstitucional

“Republika Demokratika Timor Leste nu’udar Estadu Direitu Demokratiku, soberanu, independente no unitariu ida, nebe’e hari’I bazeia ba vontade popular no respeitu ba dignidade ema nian”, tuir artigo 1º K-RDTL.

Demokrasia la rezume de’it atu “ba vota ka ema vota hodi hari’i ka forma governu demokratiku ida”, tanba ne’e eleisoens konstitui kondisaun nesesaria no komum iha paises demokratikus hotu-hotu. Rezime demokratiku hanesan “sistema de expetativa”, nebe’e la’os karakteriza de’it hosi aspektu reprezentativu, maibe’e buka mos hodi halo dezenvolvimentu sosial no bem-estar ida nebe’e ho sentidu bo’ot liu.

Artigu 7º Konstituisaun hateten katak “povu ejerse nia poder politiku liu hosi sufraziu universal, livre, igual, diretu, sekretu no periodiku no liu hosi dalan seluk tan nebe’e hakerek ona iha Konstituisaun”.  Sufraziu ne’e, direitu ida, no “sufraziu universal”, konforme anatosaun K-RDTL hakerek, “atu limita tentasoens autoritárias hodi manipula vontade povu nian, nebe’e identifika ona iha istoria no atu nune’e, resultadus nebe’e mosu mai,  hotu-hotu bele simu ho dalan konsensual”. Tanba ne’e, sufraziu tenki ser “livre, hanesan ba hotu-hotu (igual), diretu, sekretu no periodiku”. Resultadus hosi Referendum tinan 1999, eleisaun ba Asembleia Konstituinte tinan 2001, eleisoens presidensiais no parlamentares nebe’e hala’o to’o oras ne’e, komunidade internasional interpreta hanesan demonstrasaun nebe’e forte tebes konaba maturidade sivika ejemplar povu Timor Leste nian.

Artigu 65º No. 1 hakerek katak “orgauns soberania no poder lokal nebe’e eleitu sei hili liu hosi eleisoens, bazeia ba sufraziu universal, livre, diretu, sekretu, pesoal no periodiku”. Tuir tan mai, iha ponto 5º, artigu hanesan, hakerek katak “prosesu eleitoral sei regula ho lei”.

Iha Kapitulu I Estatutu no Eleisaun K-RDTL, iha pontu no 4 artigo 93º, hakotu katak: “Deputadus Parlamentu Naisonal hetan mandatu ba tinan lima (5)”.

  1. Materia kona ba Mandatu no Funsionamentu Deputadus Parlamentu Nasional nian
  2. Konstituisaun RDTL, Titulu III, Kapitulu I, Artigu 93º, no. 4 termina katak: “Deputadus Parlamentu Naisonal hetan mandatu ba tinan lima (5)”. Konstituisaun fixa disiplina esensial relasiona ho eleisaun ba Parlamentu Nasional, husik hela legislasaun ordinaria ba nia konkretizasaun. Asuntu esensial, iha rezime ida ne’e, mak fixasaun  ba mandatu Deputadus Parlamentu Nasional nian ba periodu tinan lima.

Artigu 93º  ponto no. 4, C-RDTL reforsa liu tan ho Lei no. 9/2017, loron 5 maio, alterasaun ba da-ha’at  Lei no.6/2016, loron 28 dezembro, konaba Lei Eleitoral Parlamentu Nasional nian, pontu 2º, transkreve hanesan tuir mai ne’e: “Deputadus sira eleitu ba periudu tinan lima, koresponde ho durasaun legislatura nian”.

  1. K-RDTL, Titulu III, koalia kona ba Parlamentu Nasional, Kapitulu III, koalia kona ba Organizasaun no Funsionamentu, Artigu 99º, no.1, termina katak: “Lezislatura ida koresponde ba sesoens lezislativas lima  no sesaun lezislativa ida iha durasaun tinan ida.” Tuir tan mai, no. 2, hosi Artigu hanesan, termina katak: “periudu normal ba funsionamentu Parlamentu Nasional sei defini tuir lei”. Lezislatura ida hotu koinside ho mandatu Governu nian, nebe’e justifika katak iha relasaun espesial entre Parlamentu Nasional no Governu, iha nebe’e, Governu  depende ba Parlamentu Nasional no ba rezultadus apuradus iha eleisoens Parlamentu nasional nian.
  2. Análize

Tuir buat nebe’e expostu ona iha introdusaun, no konteudu hosi artigus 93º no 99º Konstituisaun nian, bele halo analize  hanesan tuir mai ne’e.

Importansia hosi artigu 93º no. 4 mak fixasaun mandatu Parlamentu Nasional ba tinan lima no husik hela nia konkretizasaun ba lezislatura ordinaria tuir hakerek iha artigu 2º, no. 2, hosi Lei no. 9/2027, loron 5 fulan maio, alterasaun ba da-ha’at, Lei no. 6/2016, loron 28 fulan dezembro, kona ba Lei Elitoral ba Parlamentu Nasional, no artigu 99º, K-RDTL nebe’e reze kona ba organizasaun no funsionamentu Parlamentu Nasional nebe’e sa’i nu’udar regulamentu tanba Rezimentu Propriu Parlamentu Nasinal nian.

Hafoin eleisaun no iha nia funsionamentu, Parlamentu Nasional iha dever hodi halo revizaun ba Rezimentu Parlamentu Nasional No. 1/2016, loron 11 fulan maio, alterasaun ba da-huluk ba Rezimentu aprovadu iha tinan 2009, hodi konsidera nia funsionamentu no periudu funsionamentu lezislatura nian.

  • Resenseamentu eleitoral no atualizasaun dadus eleitorais nian

Hakerek iha pontu no 2, artigu 65º  K-RDTL, katak “Resenseamentu eleitoral ne’e obrigatoriu, ofisiozu, uniku no universal, no tenki halo hela de’it atualizasaun iha kada eleisaun.”

Resenseamentu eleitoral ne’e obrigatoriu ba sidadaun hotu-hotu no  ofisiozu, katak orgauns kompetentes Estadu nian de’it mak bele halo, uniku, katak labele halo hamutuk ho resenseamentus hirak seluk, no universal, katak dirizi ba sidadaun hotu-hotu, no halo hela de’it atualizasaun iha kada eleisaun hanesan hakerek iha artigu 1º, lei No 19/2021, loron 18 setembro, alterasaun ba dahuluk Lei no 6/2016, loron 25 fulan maio, Lei konaba Resenseamentu Eleitoral nebe’e hateten: “Resenseamentu eleitoral ne’e obrigatoriu, ofisiozu, uniku no universal, no tenki halo hela de’it atualizasaun iha kada eleisaun”.

Tuir tan mai, iha ponto no1, artigo 2º iha lei hanesan, termina katak: “direitu no dever timor oan hotu nebe’e ho tinan sanulu resin hitu (17) ba leten” no iha pontu no 2, artigu 2º, hosi Lei hanesan hateten katak: “atualizasaun ba informasoens kona ba eleitores iha resenseamentu eleitoral”.

Atu salienta tan katak atualizasaun dadus eleitores nian preve mos iha K-RDTL, iha no 2, artigu 65º katak: “......tenki halo hela de’it atualizasaun iha kada eleisaun”.

Bolu atensaun ba orgaun ezekutivu  kona ba sentrus votasaun paralelus nebe’e Dekretu Governu no. 6/2022, loron 14 fulan janeiru kria, alterasuan ba dahuluk ba Dekretu Lei no 6/2017, loron 27 fulan fevereiru, Nebe’e Regula Organizasaun no Funsionamentu Sentrus Votasaun nian no Estasaun Votus nian, katak tuir regras juridikas nebe’e vigora hela, la iha marzem hodi kria tan sentrus paralelus ba votasaun. Sentrus paralelus bele kria fraude eleitoral, hanesan akontese ona iha eleisoens presidensiais primeira volta, iha nebe’e eleitores, rihun ba rihun, la bele ejerse sira direitu ba vota tanba STAE halo zestaun nebe’e la diak.

Atu reforsa argumentu nebe’e hato’o ona iha leten, ami halo referensia ba Lei no 14/2021, loron 7 fulan Juhlo, alterasaun ba da-ruak Lei n11/2009, loron 7 fulan outubru, pontus no1 no 2, artigu 2º, katak: “Reziaun Administrativa Espesial Oe-cusse-Ambeno ne’e, sirkunskrisaun administrativa nebe’e sa’i hanesan baze ba organizasaun teritorial”. Pontu no2 termina katak: “munisipius mak sirkunskrisoens administrativas ba administrasaun lokal Estadu nian”, kombina ho artigu 7º, Lei no. 19/2021, loron 18 fulan setembru, alterasaun ba-huhuk Lei no 6/2016, loron 25 fulan maiu, Lei No19/2021, Lei kona ba Resenseamentu Eleitoral nebe’e termina katak: “Unidades gerografikas resenseamentu eleitoral: a) Iha teritoriu nasional, mak postu administrativu”. Nune’e, bele argumenta tan, ba dala ida, katak sentrus paralelus la halo parte iha unidade geografika ida no votu, ne’e, dever siviku ida.

Kartaun Eleitor hakerek tuir unidade geografika ida no nune’e, iha kazu sentrus paralelus nian sei diminui total numerus eleitores hosi lista unidade geografika ida-idak no hanesan hateten iha lei katak: “sentru paralelu la insere (hatama) ka la inklui iha unidade geografika administrativa ida, hatudu hela kontradisaun ida ho Lei Divizaun Administrativa Teritoriu nian no Lei Resenseamentu Eleitoral, nebe’e klaramente hatama unidade geografika iha Kartaun Eleitoral.”

Halo referensia, dala ida tan ba Lei no 14/2021, loron 7 fulan julho, alterasaun ba da-ruak Lei no. 11/2009, loron 7 fulan outubru, nebe’e kria tan munisipiu Atauro no postus administrativus rua, Hatulia B no Lorehe, nune’e orgauns eleitorais, CNE no STAE tenke prosede lalais, hodi konsidera Atauro hanesan unidade geografika ida ketak hosi munisipiu Dili no postus administrativos Hatulia B no Lohere, ketak hosi postus administrativus hirak uluk, Hatulia no Lospalos tuir pontu a) artigu 7º, Lei no 19/2021, loron 8 fulan setembru no no 2, artigu 4º hosi Lei no 14/2021, loron 7 fulan julhu, alterasaun ba da-ruak Lei no 11/2009, loron 7 fulan outubru.

Bazea ba mandatu konstitusional nebe’e hato’o ona, no tempu mos besik  dau-daun ona ba eleisoens parlamentares tinan 2023, Sekretariu Tekniku Adminstrasaun Eleitoral iha dever hodi hahu’u preparativus ba atualizasaun dadus eleitorais, ho nune’e permite sidadaun hotu-hotu atu kumpri sira nia dever siviku hanesan sufraziu universal.

Orgauns eleitorais, Komisaun Nasional Eleisoens nian/CNE no Sekretariadu Tekniku Administrasaun Estatal/STAE tenki efetua kampanhas ka sosializasaun nesesaria ba atualizazaun dadus eleitorais, tau iha konsiderasuan eleisaun parlamentar ba tinan 2023.

  1. Konkluzaun:

Kona ba artigus 93º  no 99º K-RDTL: Artigu 93º, K-RDTL nian determina kona ba mandatu deputadus sira nian no artigu 99º determina kona ba organizasaun no funsionamentu deputadus Parlamentu Nasional nian, nebe’e hatudu katak mandatu no organizasaun no funsionamentu hakerek iha Kapitulus la hanesan iha C-RDTL nian.

Artigu 99º  K-RDTL determina kona ba organizasaun no funsionamentu Parlamentu Nasional no ba funsionamentu nebe’e diak Parlamentu Nasional nian,  sei regula ho Rezimentu propriu ida Parlamentu Nasional nian, ne’e, signifika katak, Rezimentu Parlamentu Nasional nian tenki reajausta ho Mandatu Konstitusional, no nune’e bele iha ligasaun ho atividades deputadus sira nian.

  1. Pareseres adisionais

Iha markasuan ba loron eleisoens nian, Presidente Republika tenki pondera aspetus hotu-hotu kona ba lala’ok ka vida politika nasional nian. Hosi aspetu hirak ne’e hotu, ida nebe’e konsidera hanesan importansia espesial, mak fo’o “tempu nebe’e naton” hodi bele prosede ba eleisoens hodi hari’i governu foun, ba halo aprezentasaun Programa Governu nian, ba preparasaun, diskusaun no aprovasaun ba opsoens bo’ot Plano tinan 2024 no ba OGE 2024.

Enkuadramentu Politiku:

Iha pasadu, elesoens hala’o iha datas hirak hanesan tuir mai:

2018: loron 12 fulan maio;

2017: loron 22 fulan Julhu;

2012: loron 7 fulan julhu;

2007: loron 30 fulan junhu

La iha previzaun legal hodi determina data atu hala’o eleisoens lezislativas. Eleisoens hirak ne’e, Prezidente Republika mak tenki marka, ho konsiderasaun ba“interese nasional nebe’e a’as liu”. Tanba ita koalia kona ba desizaun ida ho natureza politika.

Desizaun ida ne’e mos tenki hala’o hafoin rona tiha Governu no Partidus politikus hirak nebe’e iha asentu parlamentar.

Atu hola desizaun, Prezidente Republika, bele mos, rona personalidades sira seluk, partidus politikus hirak seluk nebe’e la iha asentu parlamentar, organizasoens sosiedade sivil nian ka seluk tan.

Iha Kapitulu II Konstituisaun RDTL nian, artigu 106º, pontu 1: “Primeiru Ministru, partidu ida nebe’e mak ema hili barak liu ka aliansa partidus ho maoria Parlamentar mak indizita no Preziedente Republika mak nomeia, hafoin rona tiha partidus politikus nebe’e reprezenta iha Parlamentu Nasional”,  no artigu 108º  koalia kona ba Programa Governu nian, pontu 1: “nomeia ona Governu, nia tenki elabora nia programa, nebe’e tenki hatama   mos objetivus no tarefas nebe’e nia propoem atu halo, sasukat hodi adopta no orientasoens politikas prinsipais nebe’e nia hakarak halo tuir iha dominius atividade governamental nian”. No iha pontu 2: “Primeiru Ministru submete programa Governu nian, aprovadu iha Koselhu Ministrus, lori ba apresiasaun Parlamentu Nasional, ho prazu maximu loron 30, hahu’u konta hosi loron governu hahu’u nia kna’ar”.

Tuir realidade, atual VIII Governu mai hosi kompozisaun ka aliansa partidu tolu, respetivamente, CNRT, PLP no KHUNTO, nebe’e rezista ofisialmente iha Tribunal Rekursus ho naran “Aliansa ba Mudansa no Progresu/AMP”, no kumpri normas konstitusionais tuir artigus 106º no 108 hanesan temi iha leten.

Realidade seluk mak Atual VIII Governu “vabilizadu” hafoin partidu CNRT hase’es a’an iha meadus fulan maio 2020, la tuir ona normas konstitusionais nebe’e sita iha artigus 106º no 108º K-RDTL nian. Ho partidu CNRT nia hase’es a’an, tuir lolo’os,  VIII Governu monu ona, no formasaun governu foun tenki hahu’u ho IX Governu Konstitusional.

Ami halo referensia ba artigus 106º no 108º K-RDTL tanba kestaun rua:

Inkonstitusionalidade VIII Governu “viabilizadu”, la kumpre ona normas konstitusionais no sa’a tan, termu “viabilizadu” mak sa’i hanesan baze ba formasaun hodi fo’o kontinuasaun ba VIII Governu;

Espesial importansia, mak “tempu nesesariu” hodi prosede ba eleisoens, ba formasaun Governu foun, ba preparasaun, aprezentasaun, diskusaun no aprovasaun ba opsoens bo’ot Planu tinan 2024 nian no OGE tinan 2024.

Iha momentu nebe’e ho instabilidade finanseira bo’ot, la’os de’it iha nivel nasional maibe’e mos, iha nivel global, ami hanoin katak “intereses nasionais nebe’e a’as liu” mak tenki garante OGE tinan 2024 tama iha vigor tuir data nebe’e nia tenki vigora, ne’e signifika katak, tenki hahu’u iha loron 1 fulan janeiru 2024.

  1. Posibilidade markasaun data eleisaun:
  2. Presidente Repúblika, rona  Governo no Partidu Polítiku sira nebe iha  asentu parlamentar, determina, liu husi   Dekretu Prezidenaial,  data ba  eleisaun   Deputadu sira ba Parlamentu Nasional, ho  antesedensia  mínimu loron 80 (baze legal husi artigo no 17 da Lei No 9/2017) :
  3. Data atu rona Governu no  Partidu Polítiku sira ho  asentu parlamentar: loron 25 to’o  26  janeiru de 2023,
  4. Loron 1 to’o 10  fevereiro  2023: rona  partidu polítiku sira.
  5. Kalendáriu anterior  iha  dia 12  maiu  2018 maka  ato eleitoral hotu iha loron  28 de maiu 2018, nune’e:
  6. Loron 14 junho  2023: Hahu mandatu Parlamentu Nasional foun,
  7. Loron 21 junho 2023: Hahu Formasaun Governu foun.

CALENDÁRIO ELEIÇÕES PARLAMENTARES

1 - CALENDÁRIO ELEIÇÕES PARLAMENTAR ANTECIPADA DE 12 DE MAIO DE 2018 

 

ACONTECIMENTO

BASE LEGAL

LEI NO 9/2017

DATA

OBSERVAÇÕES

MARCAÇÃO DA ELEIÇÃO E CALENDÁRIO

1

Decreto do Presidente da República: marcação da data de eleição para Presidente República + publicação no Jornál República

Art. 7.o /2018 e Lei 1/2002 de 7 de Agosto

20/02/2018

Publicado no Jornál da República em 7/08/2018

2

STAE publica o calendário das operações eleitorais

Art. 18.o e Lei 1/2002

Até 28/02/2018

Até 8 dias apos a publicação do decreto presidencial que marca a eleição

CANDIDATURA E RESPECTIVO CONTENCIOSO

3

Constituição de coligacões partidarias

Art. 20.o n.o 1

11/03/2018

20 dias a contar da data de entrada em vigor do decreto presidencila que marca a eleição seguintes da publicação do decreto presidencial

4

STAE publica no Jornal da Republica o aviso a cerca das coligacões partidadarias existentes

Art. 20.o n.o 3

11/03/2018

Depende da data de comunicação da constituição de coligacões a CNE e ao STAE

5

Apresnetação das listas de candidatura perante o Supremo Tribunal de Justiça (STJ) / Tribunal de Recurso

Art. 22.o

Até 21/03/2018

30 dias acontar da data de entrada em vigor de decreto presidencial

6

Verificação da regularidade, suficiencia e autenticidade dos procesos de candidaturas pelo Tribunal de Recurso (TR)

Art. 23.o

Até 31/03/2018

até 10 dias apos o termo do praso de recepção das candidaturas

7

Praso de recurso para o colectivo do TR sobre as decisões de admissão de candidaturas

Art. 24.o n.o 1

Até 1/04/2018

No praso 1 dia apos a publicitação da decisão de admissão das candidaturas

8

Decisão sobre os recursos relativos à admissão de candidaturas

Art. 24.o n.o 3

Até 3/04/2018

Os recursos são decididos pelo colectivo do STJ/TR até dois dias apos o termo do praso para sua apresentação

9

Sorteio das lista apresentadas para ordenação nos boletins + afixação da acta

Art. 25.o n.o 1

2/04/2018 ou 4/04/2018

Dependendo da apresentação ou não de recurso sobre a decisão de admissão de candidaturas. O resultado e afixado aporta do STJ e remetido a CNE e STAE

CONSTITUIÇÃO DOS CENTROS DE VOTAÇÃO E ESTAÇÕES DE VOTO

11

O STAE divulga o número e o local dos centros de votação e estações de voto

Art. 32o n.o 4

Até 12/04/2018

Até 30 dias antes do dia da eleição

 

Colocação no cartão de eleitor da etiqueta de identificação do centro de votação mais proximo da residencia do eleitor

 

30/04/2018 - 10/05/2018 -

 

CAMPANHA ELEITORAL

12

Período da campanha eleitoral

Art. 28.o

10/04/2018 - 9/05/2018 -

Duração 30 dias e termina 2 dias antes do dia da eleição

ELEIÇÃO E APURAMENTO DE RESULTADOS

13

Dia da eleição (07h00 as 15h00): primeira votação

Art. 33.o

12/05/2018

No estrangeiro decorre a hora local

14

Inicio da contagem dos votos nos centros de votação e envio das urnas para apuramento municipal – regional

Art. 46.o

12/05/2018

Inicio apos encerramento votação

15

Apuramento municipal – reginal dos resultados e envio da acta eleitoral e demais elementos (votos reclamados e reclamações que existam) para CNE

Art. 47.o

12/05/2018 a 14/05/2018

Envio para CNE até 2 dias a contar da data de eleição, com cópia ao STAE

16

Apuramento finál dos resultados nacionál (CNE)

Art. 48.o

14/05/2018 a 17/05/2018

72 horas

17

A CNE elabora a acta do apuramento dos resultados nacionál provisória e afixa-a na sede,

Art. 48.o

17/05/2018 a 20/05/2018

Com copia para o STAE e os orgãos de informação

18

Praso de Interposição de recurso dos resultados nacionais provisórios para o Tribunal de Recurso

Art. 49.o

Até 22/05/2018

A interpor no caso de 48 horas a contar da afixação da acta provisória dos resultados

19

Tribunal de Recurso decide os recursos que lhe sejam apresentados

Art. 49o

Até 24/05/2018

Tribunal decide em 48 horas

20

A CNE remete a acta dos resultados ao Tribunal de Recurso, caso não haja recurso

Art. 49.o

Até 23/05/2018

decorrido o prazo de recurso

21

O Tribunal de Recurso análisa a documentação enviada pela CNE, valida os resultados e proclama os resultados

Art. 50.o n.o 1

26/05/2018 ou 27/05/2018

72 horas – prazo contado a partir do recebimento da documentação

22

Publicação no Jornál da República do acordão do Tribunal de Recurso

Art. 50.o

28/05/2018

 

 

TOMADA DE POSSE DO PARLAMENTO NACIONAL E DO GOVERNO 

23

Tomada de Posse do Parlamento Nacional com a composição que vier a resultar das eleições

 

13 ou 14 de junho 2023

 

24

Auscultação dos partidos políticos com representação parlamentar para indigitação do Primeiro Ministro

 

18 ou 19 de junho de 2023

 

25

Indigitação do novo Primeiro Ministro

 

19 ou 20 de junho de 2023

 

26

Tomada de Posse do IX Governo Constitucional

 

21 ou 22 de junho de 2023

 

                 

Husi Observador Demokrasia no Eleisaun Jeral.

The Oekusi Post
Author: The Oekusi PostWebsite: https://www.oekusipost.comEmail: Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
www.OeKusiPost.com nu’udar plataforma media online iha Oe-Kusi Ambeno, Timor-Leste ne’ebé aprezenta notísia iha área oioin iha teritóriu nasionál. Rua. Numbei, Oe-Kusi Ambeno Mobile: +670 7723 4114 Email: info (at) OeKusiPost.com


Online Counter