1. O Presidente da República deu entrada, no prazo legal, no Tribunal de Recurso a um pedido de Nulidades insanáveis contidas no Acórdão supra referido de 31 de julho do ano de 2025, que são patentes e evidentes ,pelo que se se verifiicam e operam Ipso Facto, sem necessidade de discussão adicional.
2. A titulo meramente exemplificafivo, o Presidente da República entende destacar algumas séries e graves inconstitucionalidades e ilegalidades praticadas pelo Senhor Lu Olo em conluio como Senhor Mari Alkatiri, que desde 2006, nos habituaram com as suas arbitrariedades e comportamentos ditatoriais com recursos a armas, violências fisicas,, ameaças e insultos na casa do Povo e na Praça pública.
3. Os comportamentos dos Senhor Lu Olo e Senhor Mari Alkatiri violam as mais elementares regras da democracia e do Estado de Direiro, violam princípios elementares da democracia e do Estado de Direito, afrontam a ética e moral da politica constitucional, e são o apanágio de quem não tem legitimidade para dar lições de moral e não respeita a vontade do Povo soberano nas urnas da Democracia.
4. Comprovando tudo quanto foi acima dito basta,para tanto, enumerar uma simples e concisa lista de actos contra o espirito replublicano e a lei Constitucional vigente.
LISTA DO SENHOR LU OLO
- Tinan 2017 - Presidente Repúblika Lu Olo nomeia Primeiru-Ministru, Sekretáriu Jerál Partido Fretilin Mari Alkatiri husi koligasaun minoria ne’ebé iha deit kadeira 30, Fretilin kadeira 23 no PD kadeira 7 iha Parlamentu Nasionál.
- Presidente Lu Olo viola artigu 106.onúmeru 1, “Primeiru-Ministru hili husi partidu ida ne’ebé iha votu barakliu ka husi aliansa partidu sira-ne’ebé iha nia ema barak iha Parlamentu no iha nomeasaun husi Presidente-Repúblika, wainhira rona tiha partidu polítiku sira ne’ebé iha reprezentante sira iha Parlamentu Nasionál”.
- Primeiru-Ministru Mari Alkatiri mai husi koligasaun minoritáriu ida, nune’e Governu rasik labele defende ninia programa no ikus mai programa governu nian rejeitadu iha Parlamentu Nasionál.
- Bainhira Governu minoritariu nia programa la passa, tuir Konstituisaun RDTL artigu 86.˚alínea f), Presidente Repúblika iha tempu loron neen-nulu atu forma fali Governu foun. Mezmu eziste hela Aliansa ida ho maioria parlamentár (CNRT 21, PLP 8 no KHUNTO 5) ne’ebe bele forma Governu, maibé Presidente hili fali opsaun disolve Parlamentu Nasionál hodi obriga povu tomak ba hili fila fali iha eleisaun antesipada.
Presidente Repúblika Lu Olo nia desizaun ida-ne’e obriga estadu moris deit ho osan duodecimal durante fulan-sia (9) ne’ebé rezulta dekresimentu ekonómiku, ka ekonomia monu no laiha kresimentu.
- Tinan 2018 - Prezidente Repúblika Lu Olo viola novamente Konstituisaun RDTL artigu 106.˚númeru 2, bainhira Primeiru Ministru nomeia membru Governu nain 11, maibe Presidente Repúblika rekuza atu fo posse:
- Presidente Lu Olo kaer ba informasaun inventadu husi Tribunal (Deolindo dos Santos) no Prokurador Jerál da Repúblika (José da Costa Ximenes) hodi rekuza Membru Governu nemeiadu na’in 9 “identifikadu iha instansias judisiais kompetentes”, no na’in 2 konsidera hanesan “perfil étiku kontroversu”.
- Aleinde viola Konstituisaun RDTL Artigu 106.onumeru 2, Presidente nia desizaun ne’e mos viola Konstituisaun artigu 34.˚ númeru 1 kona-ba prinsípiu prezunsaun inosénsia, no viola artigu 36.˚ kona-ba direitu sidadaun ba naran di’ak no onra.
- Aktu Presidente Repúblika nian ne’e mos viola Konstituisaun RDTL artigu 69.˚kona-ba prinsipiu separasaun de poder.
- Presidente Repúblika Lu Olo mos tau-án hanesan juíz hodi halo julgamentu ba sidadaun sira hodi viola Konstituisaun RDTL, artigu 118.˚ numeru 1 ne’ebe ko’alia katak, so tribunal maka orgaun soberania ne’ebé iha kompeténsia atu hala’o justisa hodi povu nia naran.
Presidente Repúblika Lu Olo nia desizaun la-fo posse ba Membru Governu nomeiadu na’in 11 ne’e hatudu momoos katak, Presidente tau kanuru tohar ba kompeténsia Primeiru-Ministru nian.
- Fulan Abril tinan 2020 - mosu VIII Governu ho postura “viabilizadu” hodi halo tuir Presidente Lu Olo nia hakarak:
- Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak hatama nia demisaun hafoin OJE sumba iha PN. Asaun-ida ne’e la’o iha korredór Konstituisaun nian, katak, iha Estadu de Direitu Demokrátiku ida, normal bainhira Governu ida monu, no mosu Governu foun ida. Maibé, infelizmente, Presidente Repúblika Lu Olo nunka pronúnsia desizaun ruma no dekreta tuir artigu 112 husi Konstituisaun Republika nian, pelu kontrariu futu-lia, ho Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak hodi retira nia demisaun iha loron 09 Abril 2020.
- Presidente Republika la-aseita demisaun Primeiru-Ministru nian hodi taka falta ho konsultasaun ho partidus politikus no orienta atu partidu sira iha Parlamentu Nasionál buka malu no aprezenta alternativa ida ba governu foun.
Hodi kumpri Konstitusaun RDTL, no tuir orientasaun Presidente Lu Olo nian, Partido CNRT ho nia aliadus foun iha PN aprezenta opsaun ba formasaun IX Governu Konstitusionál nian, mezmu ikus mai Presidente Repúblika ho retorika “estuda lai” to’o opta opsaun ba governu viabilizadu ne’ebe Presidente Repúblika hamutuk ho Partido Fretilin (Mari Alkatiri) mak promove. Opsaun ida ne’ebé la tuir Konstituisaun, tanba korta dalan hodi viabiliza de’it VIII Governu ne’ebé Konstituisaun rasik la permite.
- Fulan Maiu tinan 2020 - loron 18 Maiu no 19 Maiu 2020, Povu tomak no komunidade internasionál akompaña violasaun Konstitusional ne’ebé mosu husi Presidénsia-da-Repúblika ne’ebé da’et to’o iha Parlamentu Nasionál. Konstituisaun RDTL Artigu 86.˚ (al.f), hateten katak, iha loron neen-nulu, bainhira laiha formasaun Governu, ka, laiha aprovasaun orsamentu jerál estadu, Presidente Repúblika bele disolve Parlamentu Nasionál. Maibé la akontese? Liu tiha loron nén-nulu, Fretilin hadau meja PN.
- Akontesimentu iha Parlamentu Nasional núdar trajédia kontra demokrasia iha Timor-Leste, tanba, liu tiha loron 120 husi prazu konstitusionál loron neen-nulu ne’ebé termina iha 17 Marsu 2020. Maibé Bankada Fretilín, PLP, no Khunto, halo Golpe do Estadu hodi hadau podér meja Parlamentu Nasionál nian, maski asaun sira ne’e kontra Konstituisaun RDTL Artigu 99.˚ (n. 3), Lei Organizasaun Funsionamentu Administrasaun Parlamentár (LOFAP), no Rejimentu Parlamentu Nasionál.
- CNRT halo ona esforsu atu prevene asaun hadau meja, maibé Fretilin-PLP-KHUNTO hetan apoio forsa Polisia (PNTL) iha PN, nune’e admite Vise PPN Angelina Sarmento PLP lidera Meja PN sem iha ajendamentu no desizaun lideres bancadas nian, sira halo votasaun no ho obrigatóriu halo substituisaun ba Meja PPN.
- Ironia bót liu tán maka iha duni loron 20 Maiu 2020, Presidente Repúblika Lu Olo dekreta katak kontinua fó apoiu ba VIII Governu, tanba Bankada tolu konsege iha ona maioria “hadau” meja Presidente Parlamentu Nasionál nian.
- Petisaun husi Bankada CNRT - Relasaun ho disputa polítika ida-ne’e, CNRT submete petisaun hamutuk tolu ba Tribunal Rekursu; petisaun kona-ba violasaun Konstituisaun RDTL ne’ebé Komete hosi Presidente-da-Repúblika Lú Olo, Konstitusionalidade hadau Meja PPN hosi Presidente PN Deputadu Arão Noe Amaral, no Petisaun Deputados CNRT hasoru Partidu sira (Fretilin, PLP no KHUNTO) ne’ebé hadau Meja Presidensia iha Parlamentu Nasional.
Petisaun Kontra Hahalok Inkonstitusionál sira ne’e hetan indeferimentu husi Tribunal Rekursu, tanba kestaun prosesual de’it, la’ós konteudu de materia (kazu) konaba inkonstitusionalidade nian ne’ebé implika mós ba legalidade VIII Governu nian. Tanba-ne’e, CNRT Konsistente ho nia pozisaun katak VIII Governu Viabilizadu ne’e DE FAKTU INKONSTITUSIONÁL, Governu ILEGAL.
Presidente Parlamentu Nasionál ILEGAL Aniceto Guterres
- Tinan 2017 - Presidente Parlamentu Nasionál Aniceto Guterres nomeadu husi Governu Minoria, maske laiha maioria absoluta iha parlamentu, maibé Presidente Repúblika Lu-Olo, Presidente Fretilin, biar laiha maioria absoluta bolu Fretilin ba forma VII Governu.
- Efeitu husi forma governu minoria ne’ebé la prienxe rekizitu Konstitusionál iha tinan 2017 ne’e maka loke dalan ba krize polítika no krizi konstitusionál iha ita nia rain.
- Krize ida ne’ebé fó efeitu ba povu nia moris, tanba Estadu obrigadu moris de’it ho duodecimo husi 2017 to’o 2018 (fulan 9), tanba VII Governu nia programa la pasa iha Parlamentu.
- La’ós ne’e de’it, tanba Lu-Olo ne’e Presidente Fretilin nune’e tenke konvoka Eleisaun Antesipada iha 2018 ho intensaun hakarak tenke Fretilin maka ukun.
- Iha konsolidasaun tinan 2021 ne’ebé Fretilin halo iha Postu Administrativu Luro, Munisípiu Lautem Aniceto Guterres konfesa katak, “ida ha’u temi viabiliza governu ne’e, se la’ós Lu-Olo, viabiliza mós la halo, atu ba viabiliza de’it mós se Presidente ne’e la’ós Lu-Olo ne’e ita la hetan, la hetan boy.” Deklarasaun ka konfirmasaun husi Presidente Parlamentu ilegál nian ne’e hatudu momoos katak Prezidente Repúblika Lu-Olo halo violasaun grave hasoru Artigu 112 tanba la aseita Primeiru Ministru nia demisaun, viola Artigu 106.˚ (1) tanba la forma fali Governu foun husi Maioria Parlamentár foun, viola Artigu 86.˚ (f) tanba iha prazu loron neen-nulu nia laran laiha formasaun Governu Foun hafoin Orsamentu Jerál 2020 la pasa iha Parlamentu.
- Presidente Parlamentu Aniceto Guterres mós deklara nune’e: “Lu Olo halo ezersísiu ba mai (ka halo manobra ba mai), book ba halo ba halo nusa, derrepente sira nia aliansa mós rahun, aproveita ho rahun ida ne’e Fretilin mós ba avansa daudauk.” Deklarasaun ida-ne’e hanesan konfirmasaun ida katak Lu-Olo maka sai fonte ka hun ba krize iha Timor-Leste. Afirmasaun ida ne’e hatudu katak Fretilin uza Presidente Lu Olo hodi halo manobra atu nune’e Fretilin bele halo asalta podér.
Presidente Parlamentu Aniceto ne’ebé konfesa sai hotu hahalok violasaun Konstituisaun ne’e hatudu mós katak durante ne’e iha Konspirasaun polítika atu asegura Fretilin nia ambisaun ba podér, maski tenke sakrifika povu tomak nia moris.
- Tinan 2020 - Povu Timor-Leste tomak akompaña, iha 18 no 19 de maio de 2020, bainhira partido FRETILIN, KHUNTO no PLP halo manobras oi-oin no konsege asalta podér iha Parlamentu Nasionál. Asaun hadau poder ne’e, ita bele konsidera hanesan masakre ida ba Estadu de Direitu Demokrátiku de Timor-Leste, husi ne’ebé ninia konsekuénsia povu tomak mak sente.
Masakre ida-ne’e hetan apoiu husi membrus polísia balun, hodi sama rahun tiha dignidade Timor-Leste nian, iha nasoens demokrátikas sira-nia oin, iha mundu rai klaran.
- Tuir Konstituisaun RDTL, iha artigu 99, númeru 3, regula momós katak Parlamentu Nasional halibur, tuir konvokasaun husi Presidente Parlamentu Nasionál. Atu reforsa artigu 99, iha ninia númeru 3, Rejimentu Parlamentu Nasional nian rasik mós, iha artigu 17, sita ho klareza katak, “Presidente Parlamentu Nasionál maka iha kompeténsia atu prezide meja, atu organiza sesaun plenária no admite ka rejeita projetu ka proposta de lei atu ba plenária.
- Tanba Fretilin-PLP-KHUNTO nia ambisaun no hamrok ba poder, maka iha loron 19 de maio de 2020, liu-hosi vise-presidente parlamentu Maria Angelina Sarmento husi PLP prezide Meja Parlamentu Nasionál hodi konvoka plenária.
- Estadu Timor-Leste hasoru violasaun grave ba Konstituisaun RDTL, iha ninia artigu 99 ne’ebé konta konaba organizasaun no funsionamentu lejislativu nian.
- Violasaun mós halo ba Lei konaba Organizasaun, Funsionamentu no Administrasaun Parlamentár, ka LOFAP, iha ninia artigu 7, no tan violasaun ba Rejimentu Parlamentu, iha ninia artigu 17 no artigu 22, iha nebé hakerek momos katak vise-prezidente la-iha kompeténsia atu prezide meza ka atu konvoka plenária.
- Grupus polítikus sira ne’e hetan apoiu husi membros polísia balun, hodi obriga konvoka plenária, ho nune’e sira troka tiha Presidente Parlamentu Nasionál Arão Noé da Costa Amaral, ne’ebé legal, ho Presidente Parlamentu ilegal husi Fretilin Aniceto Guterres.
- Asaun ida-ne’e - no fim, lori Timor-Leste tama liután ba krize polítika konstitusional, liu husi kontinuasaun ba ezisténsia VIII Governu, ne’ebé hetan tonka husi partidu istóriku Fretilin. Konstituisaun RDTL la prevê Governu “viabilizadu” ka “Governu Ai-tonka”, maibé tanba ambisaun no ganânsia ba poder husi polítikus sira, maka, ikus mai, bele viabiliza hodi halo violasaun ba Konstituisaun RDTL, hodi Governu de-faktu ilegal ida bele kaer nafatin ukun durante tinan-tolu, husi 2020 to’o 2023.
Kontribuisaun ne’e konta mós Presidente Repúblika Lu Olo nian ne’ebé husik situasaun ho laiha governu ida efetivu, hafoin liu loron 60 no laiha desizaun ida klaru. Ikus mai, ho plataforma intendimentu ida ba governu viabilizadu, maka, iha 19 Maiu 2020, Fretilin-PLP-KHUNTO hadau Meja Parlamentu Nasionál
- Em 2017 ̵ Inconstitucionalidade por Omissão – Com a recusa da Tomada de Posse de 11 (onze) membros do VIII Governo, incluindo o Sr. Antonio Verdial de Sousa e Sr. José Turquel ,ambos do Partido Khunto. Mais, a lista dos membros apresentada (Francisco Kalbuadi Lay, Tomas Cabral,Virgilio Smith, Sérgio Lobo, Jacinto Rigoberto, Helder Lopes, Amândio Benevides , Gastão Sousa e Marcos da Cruz) "sob proposa do Primeiro Ministro" , foi vetada de forma inconstitucional, em violação expressa dos artigos 86.˚ e seguintes da Lei Fundamental.
- De 2017 até 2022 ̵ Conluio, interferência na justiça e Violação do Segredo de justiça – em diversos processos crimes a correr na Procuradoria Geral da República PGR até 2022.
- No dia 19 de maio de 2022 ̵ No dia 19 de maio de 2022 ̵ O Senhor Lu Olo omitiu ou olvidou um cofre da Presidência cerrado, contendo mais de 190 processos-crime sob segredo de justiça, evidenciando interferência ilegal para proteção de aliados políticos e perseguição a adversários.
- De 2017 até 2022 ̵ Pràtica reiterada de Pedidos, interferência,denegação de justiça e conluio com o então PGR de processos crime – Para os amigos e adversàrios da F. (partido de que o Sr. Lu Olo é Presidente): Para citar alguns nomes apenas, Estanislau Silva, Emila Pires, Madalena Hanjan, Embaixador Nelson Sants, Lúcia Lobato, Djafar Alkatir, Lourenço Oliveira, e outros tantos.
- Atribuição de salários ilegais, superiores a 10 mil dólares, a filhos e correligionários do seu Partido.
- Contratação de assessores com salários ilegais, que não exerciam funções, frequentando apenas cafés no Hotel Timor. Estas ilegalidades foram registadas em dois processos do Tribunal de Contas (Câmara de Contas do Tribunal de Recurso).
- Relatórios do Tribunal de Contas de 2019 núumero PA : 03/201.No.Proc : 02/2016/AUDIT-S/CC e
- No. 03/2018/AUDIT-S/CC (Avião Twin Otter) e bem como o RELATÓRIO DE AUDITORIA NO. 8/2022 ( Navio Haksolok).
- Dia 19 de maio de 2022 ̵ Dia 19 de maio de 2022 – O Senhor Lu Olo procedeu, de forma sorrateira e inconstitucional, à promulgação da nova Lei n.º 7/2022 (Estatuto do Ministério Público). No dia 19 o actual Presidente tomara já posse em Tacitolo. Os poderes constitucionais do Senhor Lu Olo esgotaram - se no dia 18 de maio ás 23:59pm.
- As chaves do Palácio tinham já sido simbólicamente entregues, no dia 18 de maio, à equipa de transição do novo Presidente da República, facto comprovado documentalmente.
- No dia 19 de maio de 2022, pelas 21h, o Senhor Lu Olo, em tentativa de bloquear inconstitucionalmente a cerimónia de Estado, elaborou um plano de caráter extremista e intencionalmente dirigido a denegrir a cerimónia da tomada de posse em Tacitolo. Tal conduta visava atrasar, bloquear ou impedir a posse presidencial.
- O atraso da Cerimónia de Estado revelou ser Inconstitucional por omissão legal dos deveres do entao Presidente da República que no Estado de Direito Democràtico deve obediência à Constituição da RDTL, nomeadamente ao seus artigos 74º e segs, e uma tentativa falhada de golpe palaciano para não reconhecer os resultados Eleitorais do Povo de Timor -Leste, previstos no artigo 76º da Lei Constitucional supra.
- Bloqueio ilegal da via e do espaço público na residência do Estado ocupada pelo Senhor Lu Olo, na Rua de Cabo Verde n.02, no Bairro do Farol, Dili , através de barreiras metálicas e arame farpado, em cenário reminiscentes dos conflitos armados de 2006 e de manobras golpistas.
- Ocupação ilegal de casa oficial – O Senhor Lu Olo ocupou ilegalmente outra propriedade do Estado, a residência anterior do Representante màximo da UNTAET, na Rua Sérgio Vieira de Mello , n.02 , Farol, Dili -Para agora albergar Cães, Gatos e Seguranças que não têm direito a Residência oficial, enquanto que o Zé povinho vive em casas de pico e kalen na mesma rua transversal à do Senhor Lu Olo.
- E outros casos mais, nem vale apena agora dizer, porque o Povo timorense não dorme e està bem alerta e informado quanto se passa em Timor ̵ Leste.
Fim
Contacto pressoffice@presidenciaRepública.pt