OSTICO (TOP) – Sai husi Ponta Leste, eis Komandante em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão hahu hakat ona ba sentru sul hodi buka nia maluk kuadru sivil no militar sira atu oinsa bele kontinua organiza aan hodi funu kontra militar Indonézia ne’ebé kuaje okupa ona teritóriu nasionál.
Xanana konta, bainhira la’o to’o Baukau liliu to’o iha Ostico, nia hamutuk ho nia forsa kompañia ida lakon dalan, lahatene dalan atu ba ne’ebé. Derepente sira hasoru hela feto nain-rua mak lere dalan no lori sira ba tama iha Ostico no kontinua tan ba fatin seluk.
Iha Ostico rasik, Xanana hala’o enkontru barak no hala’o iha fatin barak to’o selebra tan nia loron moris iha fatin ne’e.
Nia relembra, situasaun iha tempu ne’eba buat hotu susar tebes. Ema mate barak ona, balun mate tanba kilat musan husi inimigu, no balun mate tanba hamlaha, no moras.
Maske iha hela situasaun difisil, maibé Xanana hamutuk ho populasaun sira no FALINTIL sira konsege festeza nia loron moris iha loron 20 Juñu 1980.
Iha selebrasaun ne’e, úniku Filomena Freitas da Costa Soares alias Bisama mak fó osan Rp1000 ba Xanana.
Bisama haktuir katak, iha tempu ne’eba nia la’os fó osan direitamente ba Xanana, maibé fó liu husi nia kaben mak fó tutan ba Xanana.
“Iha tempu ne’eba ha’u fó osan ne’e ba ha’u nia la’en mak fó tutan ba Xanana. Ami mós fó nia hudi, fehuk no hahan seluk tan,” hateten Bisama ba The Oe-Kusi Post iha Ostico, Baukau, Sábadu 2 7 Juñu 2020.
“Fó osan no hahan ne’e hanesan ita ajuda malu de’it,” Bisama konta hikas istoria ne’e ho matan been hodi dehan sorte vida naruk mak oras ne’e konsege hasoru hikas eis komandante em chefe das FALINTIL ne’e.
“Kuaje tinan 40 resin ona, ha’u rona no hare de’it iha televizaun. Ohin mak konsege hasoru direita”.
Konsekuensia husu funu naruk ne’e, ikus mai militar Indonézia sira tenke destera populasaun Ostico lubuk ida inklui mós Bisama ba Atauro hodi hela iha illa ne’e durante tinan 3 nia laran. Sai husi Atauro la’ós atu fila ba Ostico ona, maibé tenke destera tan iha Kailaku (Maliana) durante tinan 2 nia laran.
“Ne’ebé sura hamutuk durante tinan 6 nia laran ha’u desteradu,” hateten Bisama.
Nia hatutnta, to’o ona tinan 1986 mak foin ba hela fali iha Ostico, no ikus mai tenke hasoru susar moruk tan bainhira nia kaben Armando da Silva Fátima alias Kiki Sama mate iha tinan 1997.
“Ha’u hetan ona rekoñesementu hanesan simu osan kada fulan, maibé simu ha’u nian de’it. Ha’u nia la’en nian seidauk simu, tanba sira dehan la priense kriteria”.
Bisama oras ne’e hela hamutuk ho nia oan hakiak nain 3 iha Ostico, no moris nu’udar to’os nain ida.
Entretantu, Kay Rala Xanana Gusmão bainhira hasoru malu ho Bisama direitamente hakuak malu metin kedas ho tanis matan been sulin.
Xanana rekoñese katak, funu iha Timor-Leste ne’e la’ós exerzitu rua mak kontra malu, maibé povu tomak mak hamrik kontra inimigu sira. Xanana nia lia-fuan ne’e relevante ho nia deklarasaun públikamente bainhira hala’o vizita ba Portugal iha tinan 1999 katak, “ha’u la’os heroi. Heroi loloos mak povu Timor-Lorosa’e ka Eu não sou heroi. O verdadeiro heroi é o povo de Timor-Lorosa’e”.
Iha fatin barak, Xanana sempre apela ba joven sira iha rai-laran hodi respeita ferik katuas sira, tanba ho sira nia susar no terus durante tinan 24 mak konsege halo Timor-Leste hetan ukun rasik a’an.
“Ita la’os manan funu ho kilat, maibé ho ferik-katuas sira nia sakrifisiu, susar no terus mak ita konsege manan funu,” hateten Xanana.
Xanana mós hanoin hikas ba dala uluk selebra nia loron moris iha Ostico ne’e katak, iha tempu ne’eba rai sei nakukun hela. Baze apoiu sira komesa rahun ba bebeik ona. Kuadru politika sira, sivil no militar hahu halai namkari ona, balun mate, no balun rende ona, maibé ho aten brani no vontade tomak povu nian mak konsege hametin liutan gerilla iha ai-laran no vila laran. Saida mak ema barak dehan FALINTIL mak ikan, no povu mak bee ne’e tebes duni, ne’e loos duni.
“Tanba povu mak fó han FALINTIL sira durante tinan barak nia laran”.
Ho asaun no determinasaun Bisama nian, Xanana rekoñese katak feto nia papel importante tebes durante luta ba ukun rasik aan. Feto barak hamrik iha liña oin ka’er kilat hodi funu hasoru inimigu sira, prepara ai-han ba FALINTIL sira no halo buat oioin.
“Ha’u dehan ama, ha’u lori osan Rp 1000 ba ai-laran atu halo saida, atu sosa saida?,” Xanana konta hikas ba populasaun sira iha Ostico ho tanis mataben sulin ba rai.
“Loron ohin nu’udar loron espesial ida. Iha tinan 40 liuba ita hasoru malu, ama-apa sira nehan sei tomak hela, isin sei forte hela. Ohin loron balun nehan laiha ona, matan hare mós la moos ona.”
Xanana dehan enkontru sira iha Ostico iha tinan 1980 ne’e importante tebes ba istoria luta libertasaun nasionál.
The Oe-Kusi Post (TOP) observa vizita Xanana ba munisipiu barak ona sempre gasta tempu oras ida resin de’it, maibé nia vizita iha Ostico ne’e kuaje gasta oras 3 resin, tanba Xanana konsidera Ostico ne’e sai fatin ida espesial ba nia loron moris.
Selebrasaun loron moris Xanana nian iha Ostico ne’e partisipa husi populasaun tomak, no nakonu ho matan been sulin tanba hanoin hikas situasaun iha tinan 40 liuba susar tebes, difisil tebes.
