AMBENO (TOP) – Hafoin remata audiensia ho Komisaun C Parlamentu Nasionál (PN) ne’ebé hare ba assuntu Finansas Públika, Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) no Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM), Arsenio Paixão fila kedas ona ba rai-ketan Ambeno.
Durante audiensia ho Komisaun C PN, membru Parlamentu sira hato’o pergunta barak kona-ba lala’ok ezekusaun OJE 2023, projetu fiziku sira ne’ebé la’o iha Ambeno, maibé Bano lakonsege fó resposta ho di’ak. Nune’e, nia fila de’it ona ba Ambeno.
Bainhira to’o Ambeno, Bano hateten ba jornalista sira iha rai-ketan ne’e katak, la’os nia mak hakarak atu fa’an tiha rezidensia Fulolo ne’e ba nia “patraun boot” Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri, maibé lei mak fó dalan atu fa’an tiha.
Durante mandatu Mari Bim Amude Alkatiri nu’udar Prezidente RAEOA no ZEESM husi tinan 2015- 2017, nia ho nia aliadu sira inklui Arsenio Paixão Bano konsege “hadau” tiha povu ki’ik sira nia rai iha área Fulolo hodi halo rezidensia ne’e ho osan Estadu, no ikus mai oras ne’e Bano hakarak fa’an tiha de’it ba Alkatiri.
Hafoin partidu FRETILIN manan iha eleisaun parlamentar 2017, no mandatu Mari Bim Amude Alkatiri mós remata iha tempu ne’eba, nia aproveita halo kedas deliberasaun ida atu uma sira iha Fulolo ne’e tenke fó ba eis membru autoridade sira mak sosa hodi bele hela, maske osan ne’ebé hasai hodi halo uma sira ne’e mai husi Orsamentu Jeral Estadu (OJE).
Deliberasaun ne’ebé Alkatiri halo iha iha loron 6 Outubru 2017 kona-ba Compra e Venda, maibé lakonsege realiza iha tempu ne’eba, tanba Alkatiri konsentra liu-ba assume kargu nu’udar Primeiru-Ministru ba governu minoritaria iha tinan 2017 ne’ebé ikus mai monu iha dalan klaran, tanba ninia programa governu, blokeadu husi bankada maioria iha Parlamentar hodi avansa ba eleisaun antisipada no manan husi bloku Aliansa Maioria ba Progresu (AMP).
Bloku AMP versaun 2018 kompostu husi partidu tolu, CNRT, PLP no KHUNTO. Maibé, bloku ne’e mós fahe malu tiha iha tinan 2020 hodi FRETILIN tama viabiliza no troka hikas José Luis Guterres ‘Lugu’ husi Prezidente Autoridade RAEOA, no nomeia fali Arsenio Paixão Bano to’o ohin loron.
Bano iha koñesimentu klean kona-ba prosesu deliberasaun Compra e Venda rezidensial Fulolo nian, tanba nia mós involve direita iha prosesu ne’e to’o remata.
Aproveita ninia mandatu atu hotu ona iha tinan ida ne’e nia laran, Bano hahu bo’ok fali ona deliberasaun ne’e hodi lori ba Diresaun Notariadu RAEOA nian tenke asina atu bele realiza Compra e Venda rezidensia Fulolo ne’e ba Alkatiri, maibé tuir informasaun ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu, Diretor Notariadu RAEOA, José Neno to’o oras ne’e lakohi asina, tanba nia konsiente katak, rezidensia ne’e halo uja osan Estadu nian ne’ebé bandu atu fa’an fali ba ema pessoal ida.
Maske nune’e, Arsenio Bano oras ne’e halo presaun maka’as ba parte Diresaun Notariadu RAEOA nian hodi asina lalais Compra e Venda ne’e, maibé seidauk hetan rezultadu final. Nune’e, komunidade afetadu sira ho povu Ambeno hahu halo ona asaun kontra hodi ezije ba Prezidente Autoridade RAEOA no Diresaun Notariadu atu labele asina Compra e Venda ne’e, tanba rezidensia Fulolo ne’e halo ho osan Estadu, no tuir loloos uma hirak ne’e partense ona ba uma Estadu nian, la’os atu fa’an fali ba pessoal ida.
Implementasaun ZEESM hahu husi 2014-2018 iha rai-ketan Oe-Kusi Ambeno sai afetadu ba komunidade Oe-Kusi tomak liu-liu iha Samaoro no Hotel bintang 5. Komunidade hamutuk uma kain 76 hakarak husu ba Autoridade hodi Annula Deliberasaun Númeru 15/2017, 6 Outubro kona-ba Investimento Imobiliario Comercial no Complexo Rezidencial de Fulolo.
”Sm, la’os ha’u mak fa’an, maibé mekanizmu ka lei ne’e mak fó dalan, osan ne’e tenke tama fali ba iha kofre RAEAO, tuir públikasaun ne’e agora la’o dadauk, se mak iha reklamasaun bele ba, mekanizmu ne’e iha, rejidensia Fulolo ne’e nia investimentu ne’e, ita boot sira nia informasaun ne’e laloos, ne’e investimentu ne’e públiku ba privadu, RAEOA ne’e iha mekanizmu harii rezidenisa para ema bele aluga,” Bano hateten ba jornalista sira iha salaun Dominicana Santa-Rosa, Oe-Kusi Ambeno, Kuarta 16 Agustu 2023.
Maibé, Konstituisaun RDTL artigu 54 alinha C no D hateten katak, atu hasai povu nia propriedade privada hodi uja ba públiku tenki selu indiminizasaun loloos ba sidadaun tuir lei haruka, no iha alinea D hateten mós katak, ema sidadaun nasionál mak iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.
Liga ba lei ZEESM –TL iha artigu 27 ko’alia atu foti ka hasai povu nia propriedade tengki selu indiminizasaun lalais. Relaisona ho situasaun real ne’ebé mak agora dadauk husi diresaun Terras no Propriedade DNP ida ne’e kontra palavra de ordem katak rai livre terra livre.
Bano hatutan, ema bele sosa, osan ne’ebé gasta ne’e tenke tama fali, Prezidente Autoridade RAEOA rasik hela iha Fulolo mós tenke selu fulan-fulan, la iha gratuita.
”Osan ne’e mai husi fundu espesial dezenvolvimentu, ema bele sosa, se prezidente hakarak sosa, osan tama fali ba Estadu, hodi halo osan tenke selu hira, osan ne’ebé gasta to’o ho nia funan, tenke tama fali para Autoridade RAEAO utiliza osan ne’e halo fali rezidensia foun ba ema seluk atu sosa kaatu aluga, se de’it uza iha Fulolo ne’e tenke selu,” Bano esplika.
Prezidente autoridade RAEOA Arsenio Paixão Bano hakarak fa’an rezidensia Fulolo ne’e ba “nia patraun boot” Alkatiri ho osan montante U$556.669,04 ba durasaun fulan 60 nian. Kada fulan selu ho montante U$9.281,49.
Antes ne’e, Komunidade hamutuk uma kain 76 hakarak husu ba Autoridade hodi Annula Deliberasaun Númeru 15/2017, 6 Outubro kona-ba Investimento Imobiliario Comercial no Complexo Rezidencial de Fulolo.
Autoridade Produz ona dokumentu ida kona-ba Contrato Promessa de Compra e Venda mensiona katak, Mari Bim Amude Alkatiri selu ona ka sosa ona Rezidensia Autoridade FULOLO ho montante USD 556.889,04 ba conta bancaria Titular: RAEOA e ZEESM, Banco BNU Timor, Número de Conta 106285210005, IBAN TL380020 106285821000550.
Uma luxu hitu (7) ne’ebé konstroi husi eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) no Zona Espesial ba Ekonómia Sosial Merkadu (ZEESM), Mari Bin Amude Alkatiri iha foho tutun Fulolo área Samoro ohin loron ameasadu atu “nakfilak” ba rezidensia privadu Alkatiri nian.
Notisia relevante: Deskonfia rezidensia Fulolo “nakfilak” ba rezidensia privadu
Inisiu kontrusaun uma hitu ne’e atu fahe ba Sekretariu Rejional nain 7 durante mandatu Alkatiri nian iha Oe-Kusi Ambeno. Uma hirak ne’e halo ho Orsamentu Jeral Estadu (OJE), la’os osan husi ema ida nia bolsu privadu.
Iha parte seluk, Xefe suku Costa, Aleixo Abi mós rekoñese katak, rezidensia Alkatiri nian ne’e lutu haleu ona, no estatutu rai ne’e sei problematiku hela, tanba komunidade balun seidauk simu kompensasaun to’o ohin loron, maibé Abi mós lahatene klaru kona-bá estatutu rezidensia Alkatiri nian ne’e partense ba patrimóniu Estadu ka nakfilak ba rezidensia privadu.
“Ida ne’e ha’u lahatene, ne’e governu mak bele hatene, maibé tuir loloos sidadaun hotu hela iha uma Estadu, kada fulan tenke selu, la’os nakfilak ba partikular nian, rezidensia ne’eba uluk problema boot, terras propriedde mós hatene. Kona-ba lutu agora ne’e, deskulpa ne’e ha’u lahetene maske iha hela ha’u nia área, maibé ha’u lahatene,” Abi esplika.
Tuir diretór Konservasaun Notariado RAEOA, José Ase Neno Colo katak, obra ne’e injustisa boot, tanba governu seidauk halo kompensasaun ba komunidade sira nia plantasaun ho rai.
Nia sei hanoin katak, iha tempu ne’eba, Alkatiri ho Arsenio Bano sira hasai deliberasaun ida kona-ba atu fa’an ka aluga rezidensia sira ne’e.
“Agora durante ita hare iha deliberasaun ne’e katak ema sira ne’e iha momentu ne’eba sira hakarak sosa hanesan sekretario rejional sira inklui Mari Alkatiri, maibé tuir ita nia Kodigu Sivil, Lei nú10/2011 iha artigu ida informa katak atu halo kontratu kompra Bens e moveis katak, tenke liu husi akta notaria,” nia esplika.
“Ita hare halo kontruksaun ne’e injustisa, tanba sira ba foti rai komunidade nian halo rezidensia autoridade uja Estadu nian depois nia finalidade ne’e la’os ba rezidensia autoridade, maibé ba fali rezidensia partikular.”
Tarcisio Eno Tilo hateten, nia uma fatin mak halo tiha ona ba rezidensia Alkatiri nian, no desde tinan 2015 to’o ohin loron nia hetan de’it kompensasaun ba nia ai-horis sira ho valor osan $500.
“Maibé ha’u nia rai, no uma fatin ne’ebé Alkatiri halo tiha ba nia rezidensia ne’e to’o ohin loron ha’u seidauk hetan kompensasaun ruma,” nia hateten.
Iha deliberasaun ne’e mós katak, bele fa’an ba membru autoridade sira hanesan eis sekretariu rejional sira no seluk tan, maibé tuir informasaun sira ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu katak, husi rezidensia 7 ne’e, ida de’it mak Alkatiri sosa, no rezidensia 6 seluk oras ne’e tama ba patrimoniu autoridade nian.
Rezultadu auditoria husi Tribunal Kamara Kontas ho númeru prosesu 2/2016A/UDIT-S/CC kona-bá kontrusaun rezidensia sira iha Fulolo ne’e fó de’it (ajudikasaun direita) ba kompañia Sheng Construction ho valor kontratu $1,687,037 iha loron 30 Setembru 2015.
