Resposta ba Senhor Alkatiri nia Intervista iha Agensia Notisia LUSA (02-09-20) konaba Kestaun Kadoras husi Greater Sunrise
SENHOR Mari Alkatiri, aktual Sekretariu Jeral Fretiin, nia entrada iha debate polemika konaba lori Kadoras mai Timor-Leste husi kampu Greater Sunrise (GS) halo diskusaun sai interesante no furak liu tan.
Senhor Alkatiri nia estatementus iha intervista hatudu momos inkonsistensia iha Fretilin nia politikas no aktus. Iha parte ida, hanesan Senhor Alkatiri dehan, Fretilin suporta politika atu lori Kadoras gas GS mai Timor-Leste. Maibe, iha parte seluk, Senhor Alkatiri hateten, kadoras (projetu) ne’e tenki viavel, no insiste katak tenki halo estudu tan konaba viabilidade ekonomika husi projetu ne’e, maske Senhor Alkatiri hatene katak Governu anteriores no ekipa lideransa petroleum anterior temi no hatudu bebeik ona, inklui halo aprezentasaun iha publiku no iha Parlamentu konaba detaillus viabilidades teknikas no komersias projetu ne’e.
Senhor Alkatiri mos hatene katak iha dokumentuas barak los no relatorius estudus nebe’e halao tia ona husi insituisoens Estadu Timor-Leste konaba asuntu ne’e, no estudus sira ne’e halao hamutuk ho kompanias no konsultores internasionais nebe’e reputavel tebes.
Ezemplu seluk inkonsistensia Fretilin mak kuandu Fretilin vota kontra Tratadu Fronteira Maritima no mudansas ba Lei Fundo Petroleu hodi bele hola partisipasaun iha kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste liu husi kompanhia Stratal, TIMOR GAP. Akizisaun ida ne’e importante hodi bele hasae rendimentu husi projetu nee ba Timor-Leste (tamba aumenta tan fonte rendimentu ida husi profit kompanias sira nian), no meius para Timor-Leste bele influensia no orienta destinu Kadoras husi Greater Sunrise mai Timor-Leste.
Aktus inkonsistententes sira ne’e lori ema hanoin katak , karik, Fretilin kontra Kadoras husi Greater Sunrise mai TimorLeste! Fretilin persija halo klaru, firme, no metin duni sira nia politika/pozisaun konaba asuntu Dili, ida ne’e! Se la halo, tuir hau nia pontu da vista, Fretilin nakonu ho “Duvidadores”, no Inkonsistensia no laiha Koherensias iha sira nia politika no aktus.
Antagonismu politika: – Iha estudus no relatoriu barak Senhor Alkatiri indika katak Fretilin persija tan informasaun/estudus. La klaru tipu informasaun ida nebe’e mak sei bele satisfas Fretilin hodi bele halo klaru, firme, no metin duni sira nia politika no pozisaun konaba kestaun lori Kadoras husi GS mai Timor-Leste.
Informasaun hotu nebe’e hetan husi estudus tinan barak nia laran iha hotu ona iha Governu no ekipa Petroleu aktual nia liman. Karik persija briefing ka informasaun ruma para bele foti desizaun hodi hatu’ur nia politika/pozaisaun, Fretilin simplemente bele bolu Ministru no nia ekipa petroleum ho assessor sira hodi fo informasaun. Se nesesariu duni, ekipa petroleum anterior (inklui hau ata) se konvidadu, bele mós aprezenta informasaun ba kualker audensia.
Problema ne’ebé iha, tuir hau nian hanoin, laos ona falta de informasaun. Maibe problema ka isu real mak, serake Fretilin (liu-liu Senhor Alkatiri no membru balun tan iha Fretilin) hakarak ka lae no nakloke hodi bele simu informasaun sira ne’e. Tamba ita bele fo dokumentus barak no halo aprezentasaun oi-oin, maibe reseptores sira lakohi rona, esforsus sira ne’e sei laiha valor ida. Buat ne’ebé mak akontese, tuir hau nia pontu de vista, iha segmentus balun iha partidu Fretilin iha antagonismu ba ekipa jestaun petroleum anterior nebe’e servisu iha lideransa Senhor Xanana nian, tan ne’e mak halo sira rejeita informasaun, politika ka planus hotu ne’ebé existe tiha ona. Pelo faktu ke, Fretilin halo “pembersihan” total ekipa petroleum anteriores, no repete bebeik katak sira laiha informasaun ka estudus viabilidades, kuandu em realidade estudus sira ne’e iha, hatudu momos katak sira iha duni antagonism politika iha kestaun ne’e.
Triste tebes hare realidade katak depois de tinan barak resistensia no “luta” ba soberania ita nia rekursus petroleum, ita nafatin iha pontu/situasaun ida nebe’e partidu sira seidauk iha alinamentu konaba importansia lori Kadoras husi GS mai Timor-Leste to eleva dezenvolvimentu social-ekonomiku ita nia nasaun, no ikus mai loke dalan ba indepensia ekonomia nasional!
Laiha alinamentu ne’e, karik, mai husi diferensa real konviksaun politika partidu ida-idak nian, maibe, bele mos, mai husi egoism politika deit. De kualker modu, dadus no informasaun iha ita nia liman hela, saida mak persija agora mak a vontade politika, iha lideransa nebe’e firme, forte, vizionariu no stratejiku hodi lori informasaun hirak ne’e negosia ho ita nia dversariu sira nune’e bele asegura agenda importante interese nasional ida – lori Kadoras Greater Sunrise mai Timor-Leste no hari’i Planta LNG iha kosta sul Timor-Leste.
Observasaun no klarifikasaun na estatement balun nebe’e konfusu Senhor Alkatiri mensiona iha intervista katak “tuir fronteira [tratadu?] 100% Greater Sunrise ita (Timor-Leste) nian, maibe tambasa mak ita fo fali 30% ba Australia kuandu kadoras mai Timor-Leste …….., iha pasadu ita iha 90% [ bazeia ba tratadus pasadus] maibe agora iha deit 80% se ba Darwin”.
Estetementu sira ne’e kria konfuzaun no “misleading”! Tratadus pasadus nunka for 90% kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste. Faktu hatudu katak, Tratadu Tasi Timor 2003 no IUA atribui deit 18.09% (90% husi 20.1 GS iha JPDA) kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste no 81.91% (79.9% + 10% GS husi 20.1% GS iha JPDA) atribuidu tia ba Australia.
Divisaun ka atriusoens ne’e hetan reasaun makaas husi Sosiedade Sivil hodi halo demostrasaun no protestu oi-oin iha Timor-Leste no Australia iha 2003 hodi ejije negosiasaun fronteira maritime permanente. Presidenti Xanana iha momentu ne’eba (2003-2006) mos husu Governu labele ansi tuir ejijensia Governu Australia.
Nune’e negosiasaunn tuir mai nebe’e lideradu husi Fretilin, hetan akordu CMATS iha 2006 hodi hasae distribusaun rendimentu upstream 50% ba Timor-Leste maibe iha Moratorium ba negosiasaun Fronteira Maritima permanente to’o 50 anos ka too kampu Greater Sunrise produs hotu ona. Ida ne’e mak realidade!
Entaun estetementu nebe’e koretu mak: tratadus pasadus (negosiadu husi Governu Fretilin) fo deit 50% RENDIMENTU UPSTREAM husi kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste, maibe laiha fronteira maritime permanente. Sedangkan, Tratadu Fronteira Maritima ratifikadu iha Agusto 2019 (nebe’e Fretilin veto kontra iha PN) fo kedas 70% Rendimentu Upstream ba Timor-Leste kuandu kodoras mai Timor-Leste, no homai kedas ho Fronteira Maritima Permanente entre pais rua. Hirak ne’e mak faktus! Perguntas nebe’e frekuentemente husu husi segmentus balun iha Fretilin mak, tambasa ita fahe fali 30% Rendimentu Upstream ho Australia? Respostas simples mak ne’e, tamba LAOS areas hotu kampu Greater Sunrise monu iha jurisdiksaun (‘teritoriu”) Timor-Leste nian.
Approximadamente 30% area kampu Greater Sunrise (favor hare mapa Fronteira Maritima nebe’e iha online) monu hela iha jurisdiksaun (‘teritriu’) Australia, nune’e Australia iha direitu hodi bele simu ka kolleta 30% rendimentu ne’e. Razoens seluk inklui faktu katak Timor-Leste liu husi tratadu pasadus (TIMOR SEA TREATY, IUA, and CMATS) “fo tia ona” sensu pretense ka “nai’in” kampu Greater Sunrise ba Australia liu husi atriuisaun (81.91% area, and 50% rendimentu), fo presedensia hodi Australia insiste “sai nai’in” ba kampu ne;e (agora ~ 30%) iha tratadu foun. Nunee mos importante relembra katak Tratadu Fronteira Maritima ne’e rezultadu husi prosesu negosiasaun ida, laos rezultadu husi desizaun tribunal (Tribunais labele halo dezisaun tamba Australia sai tia ona husi tribunais ICJ no ITLOS konaba kestaun fronteira maritimas iha kedas 2002). Tamba ne’e rezultadu tratadu nebe’e mai husi negosiasaun ida, tenki toma em konsiderasaun interese no preoupasaun partes hotu nebe’e involve (Timor-Leste no Australia).
Senhor Alkatiri mos kritika ekipa petroleum anterior hodi dehan “….la kontribui sentimu ka osan ruma [ba Estadu] …..”. Komentarius ne’e tenki hapara iha ne’e ona, tamba kritikas ne’e demonstra deit falta de apresiasaun ba evolusaun prosesu ida iha kualker dezenvolvimentu nasaun no bisnis/negosiu ida.
Pelu faktu katak ema ida hahu’u prosesu ida, la ker dizer no tenki signifika katak ema ne’e tenki hetan atribuisaun ba diak ka suksesu hotu nebe’e mosu husi nasaun ka bisnis ne’e iha futuru no nega tia sira nebe’e hatutan hodi lori prosesu ne’e ba oin.
Ita rekonese, mezmu ke iha desizaun balun ke salah (lori kadoras Bayu Undan ba Australia), Fretilin mak asina Tratadu Tasi Timor no Kontratu Partilla de Produsaun (PSC) ba dezenvolvimentu projetu Bayu Undan, nebe’e ikus mai lori rendimentu ba Governu no nasaun. Karik ida ne’e mak Senhor Alkatiri no nia grupo orgullho los.
Los duni, ne’e prosesu ida nebe’e ita tenki nota, no rekonese. Maibe, prosesu ne’e LA para deit iha asinatura akordus no dezenvovimentu kampu Bayu Undan; prosesu ne’e kontinua, iha tinan hirak tuir mai, liu husi jestaun prudente setor ne’e hodi garante katak projetu nee opera no hetan manutensaunn nebe’e diak no rendimentu nebe sira selu lolos ba Governus. Tan ne’e, tuir hau nia hanoin, se rendimentu Bayu-Undan mak konsideradu hanesan suksesu (kontribuisaun ba Estadu), atribuisaun kreditu/suksesu ne’e labele ba deit Fretilin, maibe mos tenki atribui mos ba Governu subsekuentes ne’ebé lideradu husi CNRT no nia aliadus sira, nebe’e konsege jere no administra akordus sira ne’e hodi iha melhoramentus no superviziona ezekusaun aktividades iha akordus sira nee ho diak.
Ekipa petroleum anterior faz parte integral iha jestaun tomak setor ne’e (nebe’e inklui Governu, Ministerius, Joint Commission and Sunrise Commission, no Regulador, no seluk sleuk tan) no hatama ona mais de US$ 27 Billioens ba Petroleum Fund/Estadu (Aserka US$ 17 billioes iha Balansu Fundu Petroleu no, aproximadamente US$ 10 billioesn nebe gasta ona ba dezenvolvimentu nasional) desde meadus 2007 to meadus 2020 antes sira husik sira termu iha Governu. Hanesan komparasaun deit, Governu Fretilin hatama aserka US$ 1.5 Billioens antes sira husik mandate iha Governu iha meadus 2007. Nune’e, se los mak hatama osan barak liu ba Estadu ka nasaunn iha kazu ida ne’e?
