AMBENO (TOP) – Loos, funu akontese duni iha Timor-Leste bainhira forsa Indonézia sira invade teritóriu ne’e iha loron 7 Dezembru 1975, maibé funu militar kontra militar remata iha tinan 1979, no tama ba tinan 1980 to'o tinan 1999 ne'e povu mak halo funu ona.
Iha invazaun ne’e, Forsa Armada ba Libertasaun Timor-Leste (FALINTIL) ne’ebé hamahan aan iha FRETILIN evakua ba rai-laran hodi reziste, no kontra forsa invazor, maibé la kleur rahun ona iha tinan 1979, baze apoiu rahun iha tinan 1979.
Liu tiha ida ne’e, FALINTIL sei nafatin iha FRETILIN nia okos, maibé tanba lahetan apoiu mazimu husi rai-liur maka iha tinan 1987, Kay Rala Xanana Gusmão desidi despartidariza FALINTIL sai husi FRETILIN hodi sai nu’udar forsa independente ida.
Xanana define funu katak entre forsa (exersitu) rua mak halo funu ba malu, no gerilla katak povu tomak hahu husi villa laran to’o iha foho mak halo funu hodi duni sai invazor ilegal iha Timor-Leste.
Hafoin baze de apoiu (foho matebian) rahun iha tinan 1978, no Operasaun Skylight hodi konsege oho tiha Prezidente Fretilin Nicolau dos Reis Lobato iha loron 31 Dezembru 1978, Kay Xanana Gusmão konsege muda tiha ba parte leste. Tama ba tinan 1979 militar no sivil barak mak mate. Balun mate iha ai-laran, no balun mate iha vila laran.
Depois Nicolau Lobato mate, FALINTIL barak hahu desmoralizadu ona. Kay Rala Xanana Gusmão hahu mosu iha Ponta Leste. Nia reorganiza hikas funu ne’e hahu iha Mehara, iha tinan 1980. Xanana la’o husi Muapitine ba Mehara hodi buka nia maluk FALINTIL sira no kuadru politiku sira atu oinsa bele hahu reorganiza gerilla kontra militar Indonézia.
“Ha’u la’o husi Muapitine mai Mehara. To’o iha ne’e raja (liu-rai) Miguel simu ha’u tama ba ai-laran hodi hahu aprende gerilla mak ikus mai hada’et ba loromonu. Mehara sai nu’udar sentru gerilla,” hateten Xanana.
Xanana haktuir hikas momentu reorganiza gerilla ne’e susar tebes, tanba inimigu komesa monta ona iha fatin barak, kuadru militar no sivil barak mak mate ona iha ai-laran no iha vila laran. Balun mate ho kilat musan, balun mate hamlaha, balun kapturadu, no balun rende tiha, maibé ho aten brani hamutuk ho asuwain sira ne’ebé balun mate tiha ona, no balun sei moris konsege habelar gerilla ne’e da’et ba teritóriu nasionál no diaspora hodi ikus mai konsege hetan rezultadu ukun rasik a’an liu husi konsulta popular iha loron 30 Agostu 1999.
Xanana konsidera Estadu to’o oras ne’e sei deve hela ferik-katuas sira, tanba ho sira nia sakrifisiu, sira nia terus no susar mak liberta rai ida ne’e. Nune’e, nia husu ba Estadu tenke tau matan, no husu mós ba joven sira tenke respeita sira.
“Ho sira nia sakrifisiu, sira nia terus durante tinan 24 nia-laran mak ita foin hetan ukun rasik aan. Se sira la sakrifika aan ita lahetan ukun aan, tanba ita nia gerilla ne’e povu tomak mak halo gerilla. Ita la’os manan funu ho kilat,” Xanana esplika.
Kay Rala Xanana Gusmão sosializa medida prevensaun Covid-19 ba komunidade sira iha postu Nitibe, Oe-Kusi Ambeno. Foto The Oe-Kusi Post/Raimundos Oki.
“Maibé, ita rekoñese ba FALINTIL sira ho sira nia boot sira, no hakruk ba matir no heroi sira ne’ebé mate ona, maibé sira nia mate ne’e la liberta ita nia-rai, tanba se sira mate mak liberta duni ita nia-rai, sira mate ho mate, ita mós ukun aan kedas ona, ita mós manan funu la’os ho kilat musan, maibé ho pregu ne’ebé involve povu tomak ba vota iha tinan 1999 mak duni inimigu sai husi ita nia-rain” esplika Xanana bainhira sosializa medida prevensaun Covid-19 ba komunidade sira iha aldeia Bihala, suku Bobokase, postu Pante Macassar, Oe-Kusi Ambeno, Kinta 27 Agustu 2020.
Xanana esplika, pregu nia sentidu ne’e mak ruin ho ran ne’ebé nakfakar iha teritóriu nasionál durante tinan 24 nia laran.
“Se ferik-katuas sira mak lakohi terus, no lakohi sakrifika aan durante tinan 24 nia-laran, ita nia mina no gas ne’e Austrália ho Indonézia mak fahe. Nune’e, se ferik-katuas sira mak liberta tiha mina no gas ne’e, entaun Estadu iha obrigasaun atu tulun sira hodi hamenus netik sira nia susar no terus bainhira sira sei moris,” esplika Xanana.
Nia hatutan, iha tinan 1999, ferik-katuas sira ne’e mak ho dedikasaun a’as, no aten brani ba hamrik uluk iha sentru votasaun sira iha teritóriu nasionál hodi tuu (vota) atu duni sai tiha inimigu husi Timor-Leste.
Xanana mós konsidera ferik-katuas sira iha Bobokase no fatin barak iha teritóriu nasionál ne’ebé sei moris ne’e nu’udar saseluk funu nain sira ne’ebé mate tiha ona durante tempu rezistensia.
“Tanba ne’e mak ha’u husu ba joven sira tenke respeita sira, tanba ho sira nia susar no terus mak ohin loron imi moris iha rai ida livre no independente, no ohin loron imi hatais di’ak”.
Author:Raimundos OkiWebsite:https://www.oekusipost.comEmail:Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
