DILI (TOP) – Movimentu Popular ba Libertasaun Maubere (MPLM) konsidera surtu Covid-19 no inundasaun ne’ebé akontese iha loron 4 Abril liuba hametin liutan dezigualdade, dizorden no inserteza sosial, tanba kauza husi prátika injustisa husi governu ba nia povu rasik.
MPLM observa, desde Covid-19 tama mai Timor iha 2020, no inundasaun foin lalais ho tinan kotuk, lori dezastre no nahan todan liu tan ba povu Maubere. Ema besik nain 45 maka mate tanba inundasaun no nain-tolu foin mate tanba Covid-19. La sura tan ho maluk Maubere hotu ne’ebé lakon serbisu, rendimentu, no estudu tan de’it medida ba prevensaun Covid-19.
"Kondisaun dezigualde, dizordem no inserteza ne’e la’os mesak de’it, maibé nu’udar rezultadu husi prátika injustu durante governasaun periodu independensia nian, no espesial tebes mós mak krize, no impase politiku sosial ne’ebé naruk desde tinan 2017 to’o mai agora. Krize sosial ne’ebé fahe liu tan povu Maubere namkari ba bebeik no haterus liu tan povu ne’e,” portavoz MPLM, Guerson Ribeiro hateten liu husi konférensia ba imprensa iha Ai-Tarak Laran, Dili, Kinta 29 Abril 2021.
Governu, liu husi Sentru Integradu ba Jestaun Krize (SIJK) apela ona ba Timor-oan tomak no ba komunidade internasional katak, iha Timor-Leste rejista ona ema nain 3 maka mate ona tanba kauza husi Covid-19.
“Tuir ami nia haree, ema ne’ebé mate, mesak ho moras komplikadu, idade no malnutrisaun, maibé em jeral, ema-ki’ak maka sai vitima liu ba Covid-19 ne’e. Sem apoiu programa sosial imediatu sira ba ema ki’ak, ba saúde no bem-star ema nian, ita nia ferik-katuas, ema ho malnutrisaun maka bele sai vitima barak liu ba Covid-19 iha Timor”.
Surtu Covid-19 hahu tama Timor-Leste iha fulan Marsu 2020, no rezulta Timor-oan kuaje nain 21 maka positivu, mate laiha, maibé hafoin tama fali iha tinan 2021, no inisiu tinan ne’e hahu afeta ona komunidade sira iha munisipiu Kovalima no Bobonaro. Menus tiha husi munisipiu rua ne’e derepente mosu mai iha BTN II, Tasi-Tolu, Komoro, Dili iha Marsu 2021. Husi BTN II ne’e maka ohin loron alastra ba fatin barak iha Dili laran, no ba munisipiu sira, maibé seidauk rezista Timor-oan ida puru mate tanba kauza husi moras Covid-19.
Matebian dahuluk, Francisca Gama tuir nia familia sira katak nia sofre moras seluk kleur tiha ona, no familia matebian Armindo Borges mós katak nia sofre moras stroke maka lori ba Hospital Nasionál Guido Valadares (HNGV), maibé lahetan salvasaun. Nune’e mós familia matebian Olga Mendonça katak, nia katak iha uma sofre moras tensaun kleur ona, maibé bainhira atu ba konsulta fali iha HNGV hetan kedas positivu covid-19. Maske familia sira ida-idak relata kronolojia matebian nain-tolu ne’e sira nia moras katak, sira hetan moras seluk kleur tiha ona, maibé governu liu husi médiku sira iha Sentru Integridade ba Jestaun Krize (SIJK) dehan katak, ema nain tolu ne’e mate, tanba kauza husi moras Covid-19. Situasaun ne’e hamosu kontroversial iha komunidade nia le’et, no rezultadu husi kontroversiu ne’e maka halo povu sira kuaje la fiar ona sira be jere hela Covid-19 ne’e.
MPLM mós la satisfas ho Timor-oan ida ne’ebé oho-an iha Tasi-Tolu foin lalais tanba kauza husi hamlaha iha periodu serka sanitaria.
“Primeira vez iha istoria Timor nian durante periodu Covid-19 nee hatudu katak, ema mate tanba hamlaha maske hahan iha empreza privadu, no armajem estadu sei iha no barak tebes. Hirak ne’e hotu tanba, dezigualdade sosial ne’ebé buras iha Timor durante ne’e, tanba iha ema ki’ak no ema riku – no ami haree katak ema ki’ak deit maka sai vitima liu ba inundasaun, no Covid-19”.
Tuir MPLM katak, la’os de’it mate tanba inundasaun, maibé sofrimentu tomak lori husi medida estadu nian kontra Covid-19 no ba inundasaun.
“Ami observa katak, laiha ema riku, ou ema-boot nia familia mak hela iha kampo evakuasaun ou refujiadu. Nee atu dehan katak, ema kiak mak sempre risku ba kualker dezastre naturais inklui Covid-19 tanba fator oioin. Ami, Movimentu Popular ba Maubere, konsidera katak, dezastre ka inundasaun ne’e la’os mai naran-naran mosu de’it. Ami fiar katak, ne’e nu’udar konsekuensia prátika dezenvolvimentu ne’ebé aplika iha Timor. Ami fiar katak, dezenvolvimentu Timor nian lori deit benefisiu ba ema oitoan, halo deit ema oitoan mak sai riku no hetan privilejiu no ema barak sai kiak, exkluidu no exploitadu”.
Movimentu ne’e konsidera, dezenvolvimentu ne’ebé lori ema barak ba hela iha sidade ninin, ho nia konsekuansia maka halo ema barak sai ki’ak, no sai risku ba kualker dezastre naturais inklui Covid-19.
“Maibé hafoin inundasaun, ami haree katak, governu atual pratika politika fase-liman atu fó apoiu imediatu no tempu naruk ba. Ami haree katak, partidu FRETILIN, PLP ho KHUNTO halo asaun karidade falsu no hala’o karidade falsu ne’e iha ida-idak nia partidu, duke lidera governu atu fó apoiu konkretu no garante atu fó apoiu ba familia ne’ebé nia uma lakon no estragus total tanba inundasaun foin lalais”.
Hafoin inundasaun akontese, governu husu tulun ba nasaun lubuk ida husi rai-liur hodi fó apoiu la’os direita ba vitima inundasaun sira, maibé tenke liu husi governu lai maka hatutan fali ba vitima sira.
