LAUTEM (TOP) — Konsileiru Movimentu Rezistensia Apoiu eis Comandante em Chefe das FALINTIL, maun-boot, Kay Rala Xanana Gusmão (MORAKS), Luciano Valentim da Conceição alias Timor-Maubere sarani eis Primeiru Ministru (PM) atual Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri nu’udar “Mau-Lohidor” ba konstrusaun ró HAKSOLOK ne’ebé selu hotu ona iha tinan 2017, maibé faktu hatudu to’o oras ne’e ro ne’e rasik seidauk to’o mai Timor-Leste.
“Ohin lokraik ida ne’e, ita sarani fó naran foun ida ba avó ida ne’ebé lohi ba ita nia ulun boot igreja Katolika, ema ne’e ita merese fó nia naran avó Mau-Lohi,” Luciano Valentim da Conceição alias Timor-Maubere sarani Alkatiri ba “Mau-Lohi” ne’e iha atividade konsolidasaun partidu CNRT nian iha munisipiu Lautem iha eis merkadu Lospalos, Sábadu 18 Marsu 2023.
Eis Konsul Jeral Timor-Leste nian ba Sydney-Australia ne’e dehan; “durante luta ba ukun aan ita iha inimigu militar Indonenzia nia okos, militar sira respeita ba ita nia ierarkia igreja Katolika. So iha istoria Timor pela primeira vez, eis primeira ministru naran Mari Bim Amude Alkatiri ba lohi tiha bispo Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB ho Madre Guilermina iha Portugal hodi fó bensaun ba ro HAKSOLOK to’o ohin loron HAKSOLOK ne’e seidauk mai Timor-Leste. Ne’e mak ita hanaran nia “Mau-Lohidor”,” Timor-Maubere afirma.
Luciano alias Timor-Maubere ne’e mós diskorda total ho programa governu nian ne’ebé durante kampaña eleitoral ba eleisaun prezidensial tinan kotuk nian promete atu aloka osan hodi halo sede ba arte-marsiais sira iha rai-laran.
Kona-ba kestaun ro HAKSOLOK antes ne’e mosu deklarasaun kontraditoria entre eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), Mari Bim Amude Alkatiri ho atual Prezidente Autoridade ba RAEOA, Arsenio Paixão Bano ne’ebé katak, ro HAKSOLOK sei to’o mai Timor-Leste iha fulan Novembru 2023, maibé Alkatiri dehan fali iha fulan Novembru tinan ida ne’e mak ro HAKSOLOK foin to’o Portugal.
Deklarasaun Alkatiri nian ne’e hamosu konfujaun boot ba públiku, tanba faktu hatudu konstrusaun ro HAKSOLOK ne’e halo iha estaleiru Mondego iha Portugal, la’os iha nasaun seluk.
Antes ne’e iha loron Sesta, 11 Novembru 2022, Komisaun ba Anti-Korupsaun (KAK) hahu bolu ona eis Prezidente Autoridade ba RAEOA, José Luis Guterres "Lugu" hodi ba fó informasaun klaru no klean liu-tan kona-ba ro HAKSOLOK ne'ebé eis Primeiru-Ministru atual Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri halo ona pagamentu 100% iha tinan 2017, maibé faktu hatudu to'o ohin loron ro HAKSOLOK ne'e seidauk to'o mai Timor-Leste.
Bainhira governu sentral iha mandatu governasaun Kay Rala Xanana Gusmão iha periodu 2014-2015, desidi Alkatiri mak ba jere projetu pilotu ne’e iha rai-ketan Ambeno hodi kumpri mandatu husi konstituisaun RDTL iha artigu 5 nian, no sidadaun barak liliu Ambeno-oan sira iha tempu ne’eba sente haksolok tebes, tanba ho prezensa no implementasaun mega projetu pilotu ZEESM ne’e sei lori benefisiu barak ba sira no ba teritoriu nasional.
Mehi no esperansa hirak ne’e laiha rezultadu basa rezultadu auditoria ne’ebé hala’o husi Tribunal Câmara de Consta hatudu implementasaun mega projetu pilotu ne’e nakonu ho iregularidade barak, nakonu ho korupsaun no laiha transparansia.
Notisia relevante: Alkatiri ho kompañia Árabe asina kontratu 3 dala ida de’it tmaibé, Clínica do Coração Ambeno “la funsiona”
“KAK bolu ha’u mai ne’e atu sai testamuña ba projetu sira ne’ebé hala’o iha Oe-Kusi Ambeno, tanba uluk ha’u hanesan Prezidente Autoridade iha ne’eba. Ne’ebé hanesan sidadaun, ema ida ne’ebé mak hakarak koopera ho justisa mak ohin ha’u mai,” hateten eis Prezidente Autoridade RAEOA, José Luis Guterres “Lugu” ba jornalista sira iha edifisiu KAK, Farol-Dili, Sesta 11 Novembru 2022.
“Ohin loron ha’u mai dala-rua ona atu koopera ho KAK atu bele hetan justisa ne’e la’os ba ema ki’ik de’it, maibé justisa ne’e tenke ba ema tomak,” Lugu afirma.
Hafoin hatan lista pergunta sira husi investigador KAK, Lugu mós iha oportunidade ida hasoru diretamente ho Komisariu KAK, Sergio Hornai iha nia serbisu fatin. No husu ba instituisaun KAK no instituisaun sira seluk tenke firme hodi hala’o serbisu kombate no prevene moras korupsaun iha rai-laran.
“Ha’u husu ba sira atu hala’o serbisu ba rai ida ne’e ho laran moos, resepeita lei, respeita konstituisaun, no respeita ema hotu,” Lugu esplika.
Antes ne’e iha loron 13 Novembru 2019, Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak fó tomada pose ba José Luis Guterres hodi sai nu’udar Prezidente Autoridade ba RAEOA, tanba Alkatiri nia mandatu mak remata ona durante tinan lima assume kargu ne’e iha Oe-Kusi Ambeno.
Maibé, hafoin mosu impase politika, no FRETILIN desidi sai kabidu no ai-tonka ba governasaun atual mak PM Taur desidi hodi ezonera tiha Lugu husi nia kargu ne’e iha loron 10 Juñu 2020 hodi nomeia hikas Arsenio Paixão Bano to’o ohin loron.
Durante fulan balun, Lugu assume kargu ne’e iha RAEOA, nia konsege detekta iregularidade lubuk ida relasiona ho prosesu implementasaun mega projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hala’o husi Alkatiri ho nia aliadu sira iha Ambeno nakonu ho iregularidade barak.
Nune’e, Lugu nia prezensa iha edifisiu KAK ba dala rua ona hodi fó informasaun klaru no klean liutan kona-ba iregularidade sira ne’ebé akontese iha impelemtasaun mega projetu pilotu ZEESM iha Ambeno.
Lugu hatutan, kona-ba assuntu ne’e la’os ona nu’udar segredu, maibé parte Tribunal Câmara de Contas mòs hala’o tiha ona ninia serbisu auditoria ne’ebé sidadaun hotu iha rai-laran bele ba asesu rezultadu serbisu ne’e hodi hatene no komprende klean liutan kona-ba saida mak akontese ho loloos durante implementasaun projetu pilotu ZEESM iha rai-ketan Ambeno.
Husi parte KAK nian katak, prezensa Lugu nian ne’e fó informasaun balun kona-ba besi-tua ro HAKSOLOK ne’ebé Estadu lakon osan lubuk ida desde tinan 2017, maibé to’o ohin loron ro ne’e seidauk to’o mai Timor-Leste.
Alkatiri ho nia partidu istoriku FRETILIN durante tinan 10 sai nu’udar opozisaun sempre orienta ba nia deputadu sira hodi vota kontra programa governasaun Kay Rala Xanana Gusmão nian hanesan vota kontra planu eletrifikasaun nasionál ne’ebé ohin loron ema hotu ema sente no goja, vota kontra osan ba veteranu no idozu sira, no ida “a’at liu” mak vota kontra tan tratadu ida kona-ba soberanu fronteira maritima entre Timor-Leste ho Australia iha tinan 2019.
Durante tinan 10 mós Alkatiri konsidera obra governasaun Xanana nian gasta de’it osan, maibé bainhira governasaun Xanana fó oportunidade ba nia hodi lidera projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno durante tinan 7 nia laran, konsege gasta osan hamutuk millaun US$700 ba suku 4 de’it, la’os ba Ambeno tomak.
Alkatiri bosok husi Ambeno to’o Vikeke
Eis Primeiru-Ministru governu minoritaria iha tinan 2017 atual Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN Mari Bim Amude Alkatiri kontinua “habosok” povu sira iha munisipiu Vikéké katak, la kleur de’it ro HAKSOLOK ne’ebé nia kompleta ona pagamentu 100% iha tinan 2017 sei mai iha tempu badak.
“Ro HAKSOLOK la’o dadauk esforsu tomak sei bele antes eleisaun tinan 2022 Ró HAKSOLOK iha ona Dili. Para atu HAKSOLOK ita hotu ne’e mak RÓ HAKSOLOK,”Alkatiri hateten lia hirak ne’e liuhusi diskursu dialogu kompaña kandidatu Lú Olo iha kampu salaun parokiá Vikéké vila, Munisipiu Vikéké, Sesta 08 Abril 2022.
“Ha’u hakarak hateten de’it ba kamarada sira iha ona kompañia balun kontaktu ho prezidente autoridade RAEOA ona atu sosa fali ita nia saham sira ne’e, sosa hakarak entrega ro ne’e mai ita, entrega katak konkluidu,” Alkatiri afirma.
Notisia relevante: Alkatiri kontinua “habosok” povu Vikéké ho ro HAKSOLOK
Antes ne’e bankada CNRT iha Parlamentu Nasionál konsidera Ferry Haksolok agora iha prosesu investigasaun Ministériu Públiku nune’e labele bo’ok, inklui labele aumeta tán osan.
Izemplu projetu balun husi projetu 143 ne’ebé Governu labele selu tanba tama hela prosesu investigasaun kriminál nian, nune’e laiha razaun atu Governu ida ne’e atu tau tán osan ba ferry Haksolok.
“Husu ba Câmara de Contas no Ministériu Públiku atu obriga autoridade RAEOA-ZEESM hatudu Konta Bankária ba Osan Miliaun $177.4 de dolares ne’ebé Autoridade rai iha Banku Komersiál maibé seidauk hetan auditória. Bankada CNRT hakarak hatene osan ne’e nia jurus ka funan hahú husi osan ne’e depozita iha Banku to’o ohin loron, inklui Miliaun $35 de dolares iha Fundu Ekonomia Dezenvolvimentu (FED) ne’ebé kapitalizadu ona”.
CNRT mós husu ba Ministériu Públiku atu hatene prosesu sosa USB ida ho folin $450 ne’e la’o to’o ona iha ne’ebé? Tanba Bankada CNRT fiar katak Ministériu Públiku iha kapasidade atu investiga Eskándalu USB Karun liu iha mundu ne’e ho fásil, públiku presiza hatene prosesu USB $450 ne’e to’o iha ne’ebé no la’o oinsá ona?
“Bankada CNRT ezije ba Governu de Faktu Inkonstitusionál atu labele aproveita Asaltu Podér ne’e atu salva Mari Alkatiri ba osan Miliaun $17 de dolares resin ne’ebé mout ona iha Tasi Portugál nian”.
Bankada CNRT husu ba Ministériu Públiku atu halo serbisu imparsiál no aplika doutrina katak ema hotu hanesan iha Lei nia oin. Labele halo favoritizmu ba Mari Alkatiri no indivíuu sira seluk ne’ebé halo abuzu de uzu ba povu nia osan iha RAEOA-ZEESM. Enkuantu Ministériu Públiku aselera prosesu hasoru sidadaun sira seluk.
Bankada CNRT konklui katak eskándalu Ferry Haksolok ne’e hatudu momoos oinsá estadu tomak monu tiha ba Dr. Mari Alkatiri nia mafia ho nia belun Estranjeiru Luis Pité hodi haknauk Estadu nia osan.
“Osan Miliaun $17 ne’ebé Mari Alkatiri selu tiha ba Atlantic Eagle Shipbuilding Lda ne’e lakon saugati de’it no estadu tenke hasai tan Povu nia osan hodi taka osan ne’ebé Mari Alkatiri ho nia belun sira fahe tiha ona ba malu”.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e mós tau em kestaun Títulu “Bom Jestór” ne’ebé FRETILIN tula ba Mari Alkatiri nia leten. Sera ké “Bom Jestór” ne’e mak signifika selu 100% ba sasán ne’ebe seidauk konklui nia konstrusaun? Ka “Bom Jestór” ne’e mak signifika Fakar tiha Povu nia osan Miliaun $17 ba Ferry Haksolok hafoin husu tan Estadu atu hasai tan osan atu selu ferry ne’ebé oras ne’e ferrujen hela iha tasi laran.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e hatudu momoos oinsá hahalok Anti Estadu husi Mari Alkatiri tanba Lider Anti Estadu mak fakar tiha Estadu nia osan saugati de’it depois hakarak husu tán osan atu taka osan ne’ebé nia gasta tiha ona.
Alkatiri lansa ona Ferry HAKSOLOK iha 2017
Ferry HAKSOLOK ne’e lansa tiha ona husi Prezidente Autoridade RAEOA, Mari Alkatiri iha loron Sesta 26 Maio 2017 iha Portugal, no konsege husik tun ró ferry haksolok ba tasi Figueira da Foz-Portugal. Antes atu hala’o lansamentu ba ró foun Timor nian ne’ebé hanaran Haksolok ne’e hetan mós bensaun husi Amo Bispo Dom Carlos Ximenes Belo, SDB no sai hanesan Inan Sarani (Madrinha) ba Ro Haksolok mak Madre Guilhermina Marcal husi Canossa Timor-Leste.
Ró-Ferry Haksolok ne’ebé Governu Timor-Leste sosa no halo konstrusaun iha Portugal husi empreza Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding no ninian Konsultor husi ISQ-Portugal remata ona no iha loron Sesta 26 Maiu 2017 hetan ona bensaun husi Amu Bispo Dom Carlos Ximenes Belo hodi husik tun ba Tasi Figueira da Foz iha Portugal.
Empreza ISQ ne’ebé sai nu’udar konsultor ba konstrusaun ró ne’e katak Ferry Haksolok ho nia naruk hamutuk metro 72 ne’e iha kapasidade atu transporta pasajeiru nain 377, kareta 23 no sasan seluk tan.
Vise Ministru Obras Públiku Tranporte no Telekomunikasaun (MOPTK) Inacio Moreira iha 2017 katak, ró foun ne’e atu sosa planeia husi kintu governu konstitusionál iha 2014 hodi mai apoiu ró Nakroma ne’ebé halo operasaun kleur ona iha nasaun foun ne’e.
Iha tempu ne’eba Mari Alkatiri selu tiha ona osan hamutuk Euro miliaun 13 resin ba kompañia Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding, maibé tuir informasaun ne’ebé iha katak kompañia ne’e deve hela kompañia rua seluk ne’ebé ikus mai lori malu ba Tribunal hodi kauza sira prende tiha Ferry HAKSOLOK, no husu ba governu Timor-Leste tenke selu tan miliaun $16,9 mak ró ne’e foin bele mai Timor-Leste.
Historikamente, konstrusaun ba ro Berlin Ramelau hahu iha tinan 2019. Ho tinan rua de’it ro ne’e atraka ona iha portu Dili dezde governasaun Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) ka VIII governu ne’ebé reprezenta husi Prezidente Konsellu Ministru Agio Pereira, asina akrodu ho Burkhard Hinz husi KfW Development Bank husi Alemaña, iha loron 13 Setembru 2019 hodi halo ro ne’e iha China.
Governu Alemão tau osan hamutuk Euro millaun €7.8, no Timor-Leste mós investe osan hamutuk millaun €7.1 ba konstrusaun ro ne’e. Governu foin finaliza pagamentu bainhira konstrusaun ba Berlin Ramelau ne’e atinje ona 100%, no lansa ona ba tasi laran atu mai Timor-Leste. Ida ne’e mak prosesu akizisaun ne’ebé moos no loos, no tuir lei, la’os hanesan akizisaun ba ro HAKSOLOK ne’ebé ninia prosesu konstrusaun seidauk hotu, maibé pagamentu kompletu uluk ona.
Autoridade Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) hili kompañia Atlantic Eagle ba governasaun dalima (V Governu) atu halo konstrusaun ba ro HAKSOLOK ho karater urjente. Tanba ne’e mak konstrusaun ba HAKSOLOK deside liu-husi ajudikasaun direta (single source) ba kompañia Atlantic Eagle ne’ebé propoin husi Mari Alkatiri no Luis Pite, ho nia folin millaun $17.
Iha tinan 2017, fulan ida molok haka tba eleisaun parlamentar, Mari Alkatiri selu ona 176% ho total osan millaun $30.7 no husik ro HAKSOLOK ba tasi laran atu mai Timor-Leste. Ro-ahi Haksolok ne’ebe hetan bensaun husi Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB no sarani husi Madre Guilhermina tuir planu atu to’o iha Dili iha fulan Novembru 2017, faktu hatudu ohin tinan 2021 atu mohu tan ona mós ro HAKSOLOK nia klamar no lalatak de’it mós seidauk to’o mai Timor-Leste, maibé Arsenio Paixão Bano promete desde 2020 katak tinan 2021 HAKSOLOK sei mai ona, no tinan 2021 sura de’it loron atu hotu ona, Bano promete fali tan dehan HAKSOLOK sei mai fali iha tinan 2022.
Maibé realidade kompañia Atlantic Eagle bosok de’it Mari Alkatiri tanba ro HAKSOLOK ne’ebé ninia folin sa’e husi millaun $17 ba millaun $30. A’at liu-tan, Alkatiri ho Luis Pite nia kompañia Atlantic Eagle ne’e bankarrota tiha ona no iha tusan barak, nune’e kompañia seluk dada tiha ro HAKSOLOK ba Tribunal iha Portugal.
Modelu negosiasaun ba sosa ro HAKSOLOK ne’e halo Estadu Timor-Leste sofre mak’as, estadu hetan prejuizu mak’as, tanba pagamentu kompleta ona iha tinan 2017, maibé tenke aumenta tan osan hamutuk millaun $27 ba millaun $30 hodi finaliza prosesu konstrusaun ba ro ne’e. Konstrusaun ba ro HAKSOLOK desde tinan 2017 to’o ohin loron mós seidauk hotu, maibé promesa sira hahu kedas husi Alkatiri to’o mai Arsenio Bano dehan HAKSOLOK sei mai iha tempu badak to’o ohin loron mós seidauk to’o mai hela de’it.
