DILI (TOP) – Kondisaun real rai-laran lahanesan ona ho kondisaun sira iha tinan 2002 to’o 2007 ne’ebé nakonu ho difkuldade oioin. Kondisaun ohin loron pelu-menus iha mudansa maka’as hanesan estrada protokolu sira hahu di’ak ona, no kondisaun seluk tan mós di’ak naton ona, maibé partidu FRETILIN ne’ebé oras ne’e sai ai-tonka ba governu atual nafatin nega matak de’it ba mudansa sira ne’ebé akontese iha rai-laran.
"Ita la’o dalan naruk ona, la’o besik dékada ida ho balun ho osan ita-nian rasik no apoiu husi parseiru sira hodi hala’o dezenvolvimentu nasionál. Liutiha dalan naruk nu’udar Estadu, ita fakar osan maibé la kuda, fakar osan benefísia ba grupu balun de’it,” hateten Vise Prezidente Bankada FRETILIN, deputadu Francisco Miranda Branco iha Parlamentu Nasionál, Sesta 2 Outubru 2020.
“Konsekuénsia husi polítika ida-ne’e maka ohin loron depois fakar $14 bilhões dolares ona, maibé ita-nia povu sei halerik bee-moos. La’ós de’it iha área rurál sira maibé mós iha kapitál Díli, bee-moos seidauk tama ema ida-idak nia uma-kain iha tinan 2015 tuir meta PEDN 2011- 2030,” afirma deputadu Branco.
Branco konsidera, sidade Díli iha tempu uluk kategoriza hanesan sidade ne’ebé moos ho ordenamentu di’ak.
“Ohin loron tanba ita la ordena no hatuur ita-nia sidade tuir planu urbanizasaun ida, envézde urbaniza sidade kapitál hodi sai odamatan ba mundu, ita halo fali ruralizmu urbanu ba ita-nia sidade kapitál,” Branco esplika.
Branco ne’ebé lee deklarasaun politika FRETILIN nian molok avansa ba votasaun generalidade OJE 2020 nian kontinua sukit sai uma MDG's fakar osan barak ne’ebé suli sai ba tasi balun, tanba uma hirak-ne’e sosa hotu husi rai-li’ur, benefisia de’it ba emprezáriu ne’ebé hetan kontratu halo uma, ne’ebé ikus mai povu kbiit-la’ek barak mak la uza, maibé deputadu Branco mós haluhan tiha no lakohi sita sai relatóriu Tribunal Kamara ba Kontas ba projetu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) ne’ebé deskonfia mosu irregularidade barak tuir relatóriu ne’e rasik.
Branco repete fali de’it saída mak nia Sekretariu Jeral partidu FRETILIN, Mari Alkatiri hateten ona bainhira hala’o diálogu ho estrutura baze no militante FRETILIN iha postu Nain Feto, Dili iha loron 19 Setembru liuba.
Iha tempu ne’eba, Alkatiri dehan FRETILIN kontribui atu sai husi krize, la’os atu provoca hamosu krize.
“Tinan barak, nasaun la’o sala dalan, tamba gasta osan povo nian, maibé rezultadu ba povu nia vida laiha. La preokupa ho povu ne’ebé moris kiak, preokupa liu mak ho Mega Projektu atu bele hetan benefísiu, klaru ne’e la benefisíao povu,” hateten Alkatiri.
“Liu tinan 13 prosesu politiku komesa manas, AMP rasik haruhun aliansa atu hatun governu no hatun Primeiru Ministru Taur Matan Ruak. Hatun no hasa’e depende ba sira nia vontade. Se hanesan ne’e ba bebeik, ita la kontribui ba povu nia vida no estadu nia vida, ambisaun sira hanesan ita tenke hakotu,” nia hatutan.
Hatan kona-ba deklarasaun politika FRETILIN nian ne’e, Prezidente Bankada PD, Antónia da Conceição “Kalohan” mós husu honestidade partidu seluk, no líder sira seluk nian mós atu rekoñese katak situasaun ne’ebé hahu hasoru hahu kedas husi 2002 sa’e mai lahanesan ona ho ambiente ne’ebé oras ne’e iha.
Kalohan esplika, situasaun difisil ne’ebé oras ne’e akontese la’os foin maka akontese, maibé akontese ona desde tinan 2017 bainhira partidu balun hamrik ho pozisaun ne’ebé la fiar aan hodi habadak tiha ka trava tiha governu dahitu nia ukun.
“Ne’e mak realidade ne’ebé ita iha hodi hamosu impasse naruk to’o agora,” esplika Kalohan.
Nia hatutan, deklarasaun hotu ne’ebé kondena governasaun CNRT ho nia aliadu sira iha pasadu ne’ebé dehan gasta osan billaun $14, no laiha rezultadu ne’e deklarasaun ida ne’ebé deskoñese ka la rekoñese lideransa Kay Rala Xanana Gusmão nian.
Nia esplika, kompara sidadaun sira nia moris iha área rural sira ne’ebé maioria hetan ona naroman, ne’e obra ida ne’ebé barak ka balun dehan Elefante Branco. Ohin loron Organizasaun ba Kooperasaun Dezenvolvimentu Ekonomika nia relatóriu hasai Timor-Leste husi Estadu frazil ne’e iha kustu politiku no hetan investimentu husi governu sira ne’ebé uluk halo atu mitiga konflitu sira.
Pakote referendum ne’ebé governu dahat halo hodi loke obra haleu Timor, instrumentu mitigasaun politika atu normaliza ambiente politika ih arai-laran hodi lori deslokadu afetadu sira, tanba krize politika-militar ne’ebé akontese iha tinan 2006-2007.
“Se ohin loron ita hamrik nu’udar nasaun ida ho soberanu total, ne’e mós iha ukun ida CNRT nian. Tanba ne’e hanesan aliadu CNRT nian ami rekoñese buat balun karik la di’ak, maibé mós ami la simu bainhira governu sira kotuk gasta osan arbiru, no gasta billaun $14 laiha folin,” hateten Kalohan.
Entretantu, rezultadu husi ukun tinan 10 mak oras ne’e eletrisidade lakan oras 24 nia laran ne’ebé FRETILIN vota kontra, harii instituisaun lubuk ida, estrada protokolu sira mós besik di’ak hotu ona, no seluk tan.
