BALIBO (TOP) – Komandante em Chefe das FALINTIL atual Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão hanaran Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri nu’udar traidor ida ba soberanu nasionál, tanba ema besik 200.000 mak mate durante tinan 24 hodi defende rai ne’e, maibé deputadu sira husi partidu FRETILIN vota kontra tiha tratadu Fronteira Maritima (FM) iha loron 23 Jullu tinan 2019.
Xanana konsidera Sekretariu Jerál Partidu FRETILIN, Mari Alkatiri nu’udar traidor ba patria Timor-Leste, tanba orienta intelektuál FRETILIN vota kontra ratifikasaun tratadu fronteira maritima ne’e iha tinan 2019.
“Ha’u bolu Mari traidor, tanba partidu historiku ida hanesan FRETILIN vota kontra fali ratifikasaun tratadu fronteira maritima iha Parlamentu Nasionál,” Xanana hateten kestaun ne’e bainhira hala’o atividade konsolidasaun partidu CNRT nian iha postu Balibo, munisipiu Bobonaro, Sábadu 21 Janeiru 2023.
Xanana hatutan, durante ne’e ema barak sempre hakilar no kanta katak, lider sira tenke tuur hamutuk hodi lori dezenvolve rai ida ne’e la’o ba oin, maibé sira haluhan tiha só úniku iha Timor mak partidu politika ida ninia prezidente rezigna aan tiha husi kargu Primeiru-Ministru hodi fó fali ba opozisaun mak ka’er fali governu, no fó tan kargu ida ba jere mega projetu pilotu boot ida hanaran Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA).
“Uluk tanba demokrasia ita bolu ema hotu- hotu mai ukun, ha’u fó tiha Oe-Kusi Ambeno ba Mari, to’o ne’eba obriga ema hotu tenki tama FRETILIN, agora Arsenio Bano estraga liu tan ona. Korupsaun boot teb-tebes iha ne’eba, justisa la la’o. Justisa buka mak sira be $4000, $3000. Tanba ne’e mak ita presiza, persiza tempu foun hodi hadia tiha foer sira ne’eba ne’e. Agora ho Mari ha’u sei la kaer liman, ha’u bolu nia traidor. Tanba sa?. Tanba iha sira nia governu asina akordu ida ho Austrália para labele ko’alia fronteira maritima durante tinan 50. Bo’ok tun-sa’e labele, ba tiha governu depois mak fó tiha governu ne’e ba FRETILIN (Bolu Rui Maria de Araújo sai Primeiru Ministru) mak ha’u ba bo’ok fronteira maritima".
Notisia relevante: Kazu subornu: se Alkatiri mak manan Xanana prontu tama prijaun
“Partidu istoriku boot ida, lider matenek boot ida, fó hela de’it hanesan ne’e, tanba ne’e mak iha kintu governu ha’u ses aan husi Primeiru Ministru, ha’u ba defende ita nia soberanea ita foun ida mundu tomak la hatene ita buka hatun, bolu Australia mai tuur obriga sira tenke rekoñese ita nia direitu mak ida ne’e. konkorda malu tiha iha ne’eba lori dokumentu sira ne’e ba hotu Primeiru Ministru Mari Alkatiri entrega ida ne’e dehan, ida ne’e ezije katak, ita boot sira estuda didiak, la komprende karik ami sei bolu tan advogadu sira mai koalia ho imi komprende tiha mak aprova hodi haruka ba ba ONU,” Xanana esplika.
Xanana dehan, iha tempu ne’eba bolu advogadu sira ne’ebé defende Timor-Leste nia prosesu konsiliasaun ho Australia mai esplika ba Mari Alkatiri kona-ba prosesu konsoliasaun ne’e, esplika buat hotu- hotu. Alkatiri konkorda tiha mak iha reuniaun Konsellu Ministru nia deside asina no aprova katak, governu Timor-Leste konkorda ona hodi haruka dokumentu sira ne’e ba Sekretariu Jeral ONU, António Guterres mak foin asina akordu ne’e iha kuartel jeral ONU iha New York iha loron 6 Marsu 2018.
“Mai fali, atu ratifika akordu ne’e iha parlamentu, Mari Alkatiri haruka Aniceto Guterres hodi husu deputadu sira husi bankada FRETILIN vota kontra total ratifikasaun fronteira maritima iha loron Tersa 23 Jullu 2019”.
Xanana hatutan, bainhira nia aprezenta dokumentu konsiliasaun iha Parlamentu Nasional, iha tempu ne’eba Xefe Bankada FRETILIN mak Aniceto Guterres husu fali tenki halo dialogu, Xanana fila hatan dehan, dialogu mak entrega tiha Primeiru Ministru ba Rui Maria de Araújo, no fo tan projetu pilotu ZEESM ba Mari Alkatiri ida ne’e la’ós dialogu?
Xanana esplika, hafoin asina akordu iha New York iha loron 6 Marsu 2018, nia bolu lider nasionál sira iha rai-laran hanesan, Mari Alkatiri, Ramos-Horta, Lú-Olo, Taur Matan Ruak hodi halo aprezentasaun ba sira kona-ba rezultadu serbisu ne’e. Lider sira hotu kumprende klean kona-ba serbisu ne’e.
“Esplika bebeik buat ne’e ba sira, sira akompaña buat ne’e ho didi’ak to’o nia rohan,” katak Xanana.
“Mai fali haruka nia deputadu sira iha bankada FRETILIN vota kontra tiha, ida ne’e mak ha’u bolu nia traidor, ida ne’e kontra soberanea nasionál ne’e. Ida ne’e kontra sakrifisiu sira ne’ebé ita nia povu halo durante tinan 24 ne’e. Tanba ida ne’e mak atu Kaerdeal fali ka amu papa fali dehan haruka ha’u ba hasoru Alkatiri, ha’u sei la ba hasoru, o traidor, ha’u sei la hasoru o.”
Xanana dehan, nia sei ba hasoru Alkatiri hodi ka’er liman bainhira Alkatiri husu deskupla ba povu tomak iha Timor-Leste mak nia foin bele fó perdaun.
Xanana hatutan, tanba FRETILIN kontra ona tratadu ne’e, tanba ne’e nu’udar lider ne’ebé iha vizaun naruk, nia tenki deside rezignaan husi kargu Primeiru Ministru iha tinan 2015 hodi hili Lider FRETILIN, Rui Maria de Araújo sa’e fali ba Primeiru Ministru ho objetivu atu fó biban ba Xanana sai ba liur defende soberania tasi Timor, nune’e iha Parlamentu Nasionál labele iha tan deputadu FRETILIN ruma atu kontra bebeik desizaun atu manan fronteira maritima permanente husi Austrália.
“Ha’u sai husi primeiru ministru, tanba ita ukun aan tiha, maibé ita la iha soberanea tasi, tanba ne’e sai ba defende ita nia fronteira to’o ita manan tiha, maibé governu FRETILIN lakohi asina. Nune’e iha 2015 ha’u fó FRETILIN ukun, hodi nune’e fó biban ba Parlamentu Nasionál labele taka dalan, tanba ne’e ita manan tiha Austrália ohin loron. Ha’u nu’udar membru CCF ida, la simu ema atu fó ita nia rikusoin ba rai seluk, no ha’u husu bebeik ba Austrália atu ko’alia kona-ba fronteira sira lakohi, depois ita hetan tiha dalan ida lori ba Austrália ba tribunál mak ita manan, tanba soberanea tasi Timor ne’e ba interese Timor mak,” Xanana konta.
Luta ba fronteira maritima hasoru nasaun boot hanesan Austrália la’òs buat fasili, presiza tempu naruk tebes. Tanba prosesu tomak kona-ba Tratadu Timor, Xanana hahú luta kedas iha loron 9 Outubru 1972 no termina loron 6 de Marsu 2018.
Marka data importante sira kona-ba tratadu tasi Timor-Leste nia mak hanesan loron 9 Outubru 1972 Tratadu Akordu Fronteira Tais Kidun (Governu Austrália -Indonézia), 11 Dezembru 1989 Tratadu Timor Gap (Governu Austrália -Indonézia), 14 Marsu 1997 Akordu Żona Ekonomika (Governu Austrália -Indonézia), 5 Julho 2001 Memorandu Entendimento Arrange Tasi Timor (Austrália -UNTAET), 20- Maiu 2002 Tratadu Tasi Timor (Austrália - Timor-Leste), 6 Marsu 2003 Akordu Utilizasaun Internasional (Austrália - Timor-Leste) 12 Abril 2006 Determinado Ájenles Marítima Tasi Timor (CMATS) (Austrália - Timor-Leste), 23 Abril 2013 Timor-Leste hakotu ka Inválida CMATS, 6 Marsu 2018 Akordu Fronteira Tais Timor Permanente (Austrália - Timor-Leste).
Proposta rezolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor hetan ona aprovasaun ho total votu afavor 42 husi bankada AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) no votu kontra hamutuk 23 husi bankada FRETILIN.
Sesaun plenaria iha tempu ne’eba lidera husi Prezidente Parlamentu Nasionál Arão Noe de Jesus ne’ebé anunsia rezultadu votasaun katak tratadu ne’e ratifika ona, deputadu sira husi AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) simu ho haklalak no basa liman mak’as tebes, maibé iha sira nia sorin deputadu sira husi bankada FRETILIN tuur hakruk hodi nonok de’it.
Liu tiha ida ne’e, PPN, deputadu Arão konvida deputadu sira hotu hamrik hodi fó respeitu ida ba saudozu Prezidente Repúblika, Nicolau dos Reis Lobato inklui matebian sira kuaje 200.000 to’o saudozu Komandante Samba 9 durante minutu balun nia laran, maibé husi bankada FRETILIN úniku deputadu Somotxo ho deputadu Francico Miranda Branco mak hamrik, no restu ne’e tur nonok de’it.
Xefe bankada FRETILIN atual Prezidente Parlamentu Nasionál, deputadu Aniceto Guterres deklara katak, bankada FRETILIN kontinua vota kontra ba Proposta Resolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor, tanba tratadu fronteira maritima ne’ebé PN aprova dadauk ne’e loke dalan ona ba Timor – Leste atu fahe nia rekursu ho gratuita ba Australia.
“Tratadu ida ne’e mós entrega ita nia soberanea balun ba Australia atu halo jestaun ba ita nia riku soin iha ita nia rai laran. Tanba ne’e duni kontrariu ho retorika sira ne’ebé dehan katak ho fronteira maritima ne’e ita manan soberanea kompleta,” deklara deputadu Aniceto iha tinan 2019.
Antes ne’e mós eis Prezidente TIMOR GAP, E.P, Francisco Monteiro esplika, inkonsistensia iha pozisaun FRETILIN kona-ba luta fronteira maritima nian entre nasaun rua.
Esplikasaun Francisco Monteiro nian ne’e nu’udar resposta ida ba Mari Bin Amude Alkatiri nia entervista ida iha Agensia Notisia LUSA iha loron 2 Setembru 2020 ba kestaun kadoras husi Greater Sunrise.
Tuir nia katak, Alkatiri nia deklarasaun iha entrevista ne’e hatudu momoos inkonsistensia iha pozisaun FRETILIN nia politikas no aktu sira. Iha parte ida, hanesan Alkatiri sempre dehan, FRETILIN suporta politika atu lori kadoras gas Greater Sunrise mai Timor-Leste. Maibé, iha parte seluk, Alkatiri dehan fali, kadoras (projetu) ne’e tenki viavel, no insiste katak tenki halo estudu tan konaba viabilidade ekonomika husi projetu ne’e, maske Alkatiri rasik hatene katak governu anterior no ekipa lideransa petroleu anterior temi no hatudu bebeik ona, inklui halo aprezentasaun iha públiku no iha Parlamentu konaba detalu viabilidades teknika no komersial projetu ne’e.
Nia dehan, Alkatiri mós hatene katak, iha dokumentu barak loos no relatoriu estudu ne’ebé hala’o tiha ona husi insituisaun Estadu Timor-Leste kona-ba asuntu ne’e, no estudu sira ne’e hala’o hamutuk ho kompañia no konsultor internasional sira ne’ebé reputavel tebes.
Nia fó izemplu seluk inkonsistensia FRETILIN mak kuandu FRETILIN vota kontra Tratadu Fronteira Maritima no mudansa ba Lei Fundu Petroleu hodi bele hola partisipasaun iha kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste liu husi kompañia Estatal, TIMOR GAP, E.P.
Tuir nia katak, akizisaun ida ne’e importante hodi bele hasa’e rendimentu husi projetu ne’e ba Timor-Leste (tanba aumenta tan fonte rendimentu ida husi profit kompañia sira nian), no meius ba Timor-Leste bele influensia no orienta destinu Kadoras husi Greater Sunrise mai Timor-Leste.
“Triste tebes hare realidade katak depois de tinan barak resistensia no “luta” ba soberania ita nia rekursu petroleu, ita nafatin iha pontu/situasaun ida ne’ebé partidu sira seidauk iha alinamentu kona-ba importansia lori kadoras husi Greater Sunrise mai Timor-Leste to eleva dezenvolvimentu sosial-ekonomiku ita nia nasaun, no ikus mai loke dalan ba indepensia ekonomia nasionál!,” esplika Francisco Monteiro.
Observasaun no klarifikasaun deklarasaun balun ne’ebé Alkatiri mensiona iha intervista katak “tuir fronteira [tratadu?] 100% Greater Sunrise ita (Timor-Leste) nian, maibé tambasa mak ita fó fali 30% ba Australia kuandu kadoras mai Timor-Leste …….., iha pasadu ita iha 90% [ bazeia ba tratadu pasadu] maibé agora iha de’it 80% se ba Darwin”.
Francisco Monteiro konsidera deklarasaun ida ne’e Alkatiri halo konfuzaun no “misleading”! Tratadu pasadu nunka for 90% kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste. Faktu hatudu katak, Tratadu Tasi Timor 2003 no IUA atribui de’it 18.09% (90% husi 20.1 GS iha JPDA) kampu Greater Sunrise mai Timor-Leste no 81.91% (79.9% + 10% GS husi 20.1% GS iha JPDA) atribuidu tiha ba Australia.
Nia dehan, divizaun ka atribuisaun ne’e hetan reasaun mak’as husi sosiedade sivil hodi halo demostrasaun no protestu oi-oin iha Timor-Leste no Australia iha 2003 hodi ezije negosiasaun fronteira maritime permanente. Prezidenti Repúblika, Kay Rala Xanana Gusmão iha tempu ne’eba (2003-2006) mós husu ba governu (FRETILIN) atu labele ansi tuir ezijensia governu Australia.
Nune’e negosiasaunn tuir mai ne’ebé lideradu husi FRETILIN, hetan akordu CMATS iha 2006 hodi hasa’e distribusaun rendimentu upstream 50% ba Timor-Leste maibé, iha Moratorium ba negosiasaun Fronteira Maritima permanente to’o tinan 50 ka to’o kampu Greater Sunrise maran ona. Ida ne’e mak realidade!
Nia esplika, deklarasaun ne’ebé loos mak: tratadu pasadu (negosiadu husi governu FRETILIN) fó de’it 50% RENDIMENTU UPSTREAM husi kampu Greater Sunrise ba Timor-Leste, maibé la iha fronteira maritime permanente. Entretantu, tratadu Fronteira Maritima ratifikadu iha Agustu 2019 (ne’ebé FRETILIN vota kontra iha PN) fó kedas 70% rendimentu Upstream ba Timor-Leste kuandu kadoras mai Timor-Leste, no mai kedas ho Fronteira Maritima Permanente entre nasaun rua. Hirak ne’e mak faktus!
Pergunta sira ne’ebé frekuentemente husi segmentu balun iha FRETILIN mak, tanba sa mak fahe fali 30% Rendimentu Upstream ho Australia? Resposta simples mak ne’e, tanba LA’OS área hotu iha kampu Greater Sunrise ne’e monu iha jurisdiksaun (‘teritoriu”) Timor-Leste nian de’it, maibé 30% área kampu Greater Sunrise monu hela iha jurisdiksaun (‘teritriu’) Australia, nune’e Australia iha direitu hodi bele simu ka kolleta 30% rendimentu ne’e.
Razoens seluk inklui faktu katak, Timor-Leste liu husi tratadu pasadu (TIMOR SEA TREATY, IUA, and CMATS) “fo tiha ona” sensu pretense ka “nai’in” kampu Greater Sunrise ba Australia liu husi atriuisaun (81.91% área, and 50% rendimentu), fó presedensia hodi Australia insiste “sai nai’in” ba kampu ne’e (agora ~ 30%) iha tratadu foun. Nunee mós importante relembra katak, Tratadu Fronteira Maritima ne’e rezultadu husi prosesu negosiasaun ida, la’os rezultadu husi desizaun tribunal (Tribunal labele halo dezisaun tanba Australia sai tiha ona husi tribunal ICJ no ITLOS kona-ba kestaun fronteira maritima iha kedas 2002). Tanba ne’e rezultadu tratadu ne’ebé mai husi negosiasaun ida, tenki toma konsiderasaun interese no preokupasaun parte hotu ne’ebé involve (Timor-Leste no Australia).
Mari Alkatiri halo akordu ida ho ConocoPhillips hodi dada tiha kadoras Bayu Undan ba iha Darwin. Retornu 90% ne’e TROKA TIHA ho kadoras ba Darwin ne’ebe fo liu benefisu ekonomiku ba Darwin no sai mos razaun forte ba kompania atu obriga Timor-Leste dada kadoras Greater Sunrise nian ba Darwin tanba kompania investe tiha ona ba fasilidade prosesamentu mina no gas iha Darwin!
Desizaun Mari Alkatiri nian hodi husik kadoras Bayu Undan ba Darwin ne’e fo liu vantajen ba kompania no Australia, no taka dalan ba Timor-Leste nia esforsu atu dada kadoras husi kampu seluk nian mai Tasi Mane, inklui kadoras Greater Sunrise!
Iha 2002 Kompañia Oceanic Exploration propoin ba Mari Alkatiri atu dada kadoras mai Tasi Mane maibé Mari Alkatiri rejeita no hili fali opsaun dada kadoras ba Darwin tuir ConocoPhillips nia hakarak.
Maibé ho Xanana nia esforsu mak oras ne’e Timor-Leste hetan direitu tomak ba retornu 70% se kadoras Greater Sunrise dada mai Beaço, no 80% se kadoras dada ba Darwin. Akordu foun ida ne’e signifika katak Timor-Leste sei la fahe ona retornu husi Greater Sunrise 50%:50% ho Australia bazeia ba akordu CMATS ne’ebe Alkatiri halo ho Australia iha 2006! Akordi foun ne’ebé FRETILIN vota kontra iha PN iha loron 23 Jullu 2019 mós tau ona Greater Sunrise iha jurisdisaun Timor nian, no la’os hanesan uluk entrega tiha 80% husi kampu GS ba Australia!.
