BA KUADRU partidu CNRT, ba membru, militante sira tomak iha ita-nia rai-laran.
Tinan 14 liuba, ita harii partidu ne’e, CNRT. Ita harii partidu ne’e tanba iha 2006 mosu krize boot ida ne’ebé ita ate oho malu, ema barak sai deslokadu, populasaun lakon buat barak. Ita fahe tiha ita nia-rain ba lorosa’e no loromonu.
Hodi hanoin katak CNRT ida uluk halibur-hamutuk Timor-oan sira tomak halo esforsu hamutuk hodi liberta ita nia-rain, no ita labele permite katak liberta tiha ita nia-rain ita bele oho malu fali, estraga malu fali, no tanba momentu ida ne’eba laiha ema ida … laiha organizasaun ida ne’ebé simu katak sira hetan responsabilidade kona-ba krize ne’e maka Timor-oan lubuk ida halibur aan hodi ita kria partidu ida ne’e. Husi liberta nasaun, ita atu buka liberta povu.
Partidu CNRT iha tinan 14 la halo buat barak. Loos, la halo milagre, loos. Iha situasaun ne’ebé foin sai husi funu, iha situasaun ida ne’ebé ita foin hamosu demokrásia iha ita nia-rain, ita tenke rekoñese katak povu ida ne’e iha duni kbi’it atu sai husi konfilitu hodi tama ba faze foun ida ne’ebé bolu reziliensia, no ho ida ne’e nia fó adeus ba konflitu atu simu dezenvolvimentu.
CNRT nunka dehan katak nia halo buat hotu, maibé partidu ida ne’e tanba iha hanoin, iha vizaun maka hamosu Planu Estratejiku ba Dezenvolvimentu husi tinan 2011-2030 ne’ebé hala’o hela. Ne’ebé mós sai ijemplu ida ba rai barak ne’ebé iha Áfrika, no iha fatin seluk iha mundu depois ukun aan seidauk konsege harii Estadu, seidauk konsege harii vizaun ida oinsa bele dezenvolve nasaun. Ho ida ne’e maka ha’u mós bele dehan katak CNRT bainhira ka’er hela ukun fó dalan g7+ ne’ebé halibur rai barak, rai 20 tiha ona, barak mós hakarak tama tan hodi aprende itoan. Ita la hanorin, ita troka ita nia hanoin no ita nia esperiensia iha saida maka di’ak, iha saida maka la di’ak hodi fó hatene ba malu dalan atu harii Estadu no harii nasaun. Tanba ida ne’e, tinan 14 liu ona iha Estadu Direitu Demokrátiku. Estadu Direitu katak, lei maka iha hotu ita, instituisaun hotu nia leten. Demokrátiku katak, nu’udar povu ita iha direitu ba hala’o demokrasia iha ita nia-rain.
Ikus-ikus ne’e ita nia-rain liu hela iha situasaun ka problema boot. Bele fahe ba rua. Ida pandemia Covid-19 ne’ebé afeta mundu tomak, no mate milaun ba milaun, iha India de’it lor-loron, liu 500.000 maka hetan moras ne’e, mate mós mate millaun. Ita nu’udar rai ki’ik-oan ida, ita nia sorte maka ita ladun dezenvolvidu, ita ladun sai hanesan fatin ida ba turizmu internasional. Tanba ida ne’e bainhira ita la’o ba fronteira sira, la’o haleu hodi fó hatene katak ita taka tiha fronteira, ita reduz posibilidade boot atu Covid tama iha ita nia-rain.
Ohin loron rona katak barak ona hetan moras ne’e, maibé ita hotu kontente nafatin, tanba barak ona ne’ebé hetan semana rua sira di’ak tiha fali. Ne’ebé ita bele dehan katak ita sorte boot. Iha rai barak tanba Covid mosu iha China depois da’et ba Europa. Hahu ba rai-balun, rai seluk ne’ebé simu sira sempre dehan importadu katak, mai husi liur. Tanba ida ne’e ita tenke atensaun nafatin kona-ba problema ida ne’e. Ha’u la’o haleu tiha ona Timor ko’alia kona-ba problema ida ne’e, maibé ita hotu tenke hanoin katak, ita só bele hetan Covid bainhira ema hotu tuir regra sira, labele tama-sai fronteira arbiru, tanba ita hotu hatene katak, ba estudante sira ita tau kuarentena, obriga sira hela iha fatin, maibé maluk balun sente dehan sira boot liu ona tama-sai arbiru, sira ne’e maka perigozu ba ita.
Rona katak ita iha ona, tanba ne’e maka ha’u husu nafatin, apelu nafatin ba hotu-hotu atu koidadu aan para labele hetan, tanba buat ne’e nia da’et ne’e maka provoka ita hotu bele hetan, tanba ita lahatene nia da’et ba to’o iha ne’ebé. Uluk ha’u esplika ona ba populasaun tomak iha fronteira katak, ninia problema boot iha mundu ne’e maka ida ne’e duni, da’et. Se ha’u iha, ha’u da’et ba ema ida, ema ida ne’e da’et fali ba ema seluk, ida seluk da’et tan bai da seluk, tanba ida ne’e maka lakonsege duni kontrola Covid ne’e.
Ho Estadu emerjensia, ho konfianamentu iha rai barak kontrola dadauk. Ita iha Estadu emerjensia dala hira tiha ona ne’ebé ha’u husu ho partidu CNRT nia naran husu ba hotu-hotu atu koidadu aan nafatin. Tanba inimigu ne’ebé ita hasoru ne’e ita temi dehan invisibel. Ita simu tiha, ita ko’alia fali ho seluk, nia da’et tiha, da’et nafatin ba seluk, tanba ida ne’e maka ita hotu tenke koidadu nafatin. Problema boot ida ne’ebé ita enfrenta hamutuk ho mundu tomak.
Problema ida seluk fali, problema politiku. Problema violasaun konstituisaun, problema violasaun regra sira, violasaun lei sira. Ida ne’e maka problema boot ba ita nu’udar partidu. Problema duni, maibé tanba pandemia ita la konsege nu’udar partidu halo ita-nia konferénsia ne’ebé arasta (dada) bebeik, arasta nafatin. Maibé, tanba ita tenke fó ijemplu di’ak kona-ba regra sira hasoru Covid nian ita aguenta, ita aguenta nafatin.
Ohin ita halo tinan 14 iha ka enfrenta problema boot rua. Problema ida, problema husi mundu tomak nian. Problema ida seluk iha ita-nia uma laran, Timor-Leste. Maibé, ita … tuir konstituisaun hanorin mai ita katak, ita tenke hare nafatin dalan legal konstitusional. Tanba ne’e maka partidu CNRT la’os partidu ida ne’ebé hakarak halo violensia ka hakarak halo buat oioin. Ita hein, rai-lulik sira, Maromak Boot hare nafatin ita, akompaña nafatin.
Ita sai tiha husi Estadu frazil hanesan ijemplu ida ba ita nia maluk sira iha g7+, maibé ita hakiduk tiha fali. Ita agora hatudu katak ita nia Estadu sei frazil, maibé ne’e la’os problema. Iha funu mós durante tinan 3 ho balun ita konsege aguenta to’o hakiduk boot tebes, no ita bele, tanba ida ne’e partidu CNRT lori CNRT ida uluk ninia spiritu, ninia determinasaun, ninia esperiensia nu’udar nia forsa politika, forsa moral atu hasoru laloran boot ne’ebé mai hakarak sobu ita-nia konstituisaun, sobu sistema sira ne’ebé ita tau hela hodi regula didiak Estadu Direitu Demokrátiku ne’e.
Bainhira aprova Konstituisaun Repúblika, CNRT seidauk iha. Tinan 2007 bainhira CNRT mosu, ninia komprimisiu boot maka atu kumpri konstituisaun. Ne’eduni, tanba ita labele festeza ita nia loron ba tinan 14 ninian. Ha’u husu ba kuadru, militante, no simpatizante sira tomak atu aproveita tempu ida ne’e hodi halo reflesaun boot. Bainhira ita halo reflesaun didi’ak to’o tempu ne’ebé ita halo konferénsia ita sei hasai lisaun sira kona-ba saida maka di’ak, no saida maka ladun di’ak karik hodi hasai konklujaun kona-ba saida maka di’ak hela iha ita nia Estadu Direitu Demokrátiku ne’e ka buat ruma ne’ebé ladun di’ak karik iha ita nia Estadu Direitu Demokrátiku ne’e.
Ho situasaun Covid, ita hotu tenke haka’as aan tau ita nia fua, ita nia laran ho ita nia kakutak katak, tempu sei mai, mudansa tenke halo duni, tanba saida maka nu’udar Prezidente partidu CNRT ninian, ha’u bele dehan katak triste itoan maka ita sai tiha husi situasaun Estadu frazil fila-fali ona ba Estadu frazil. Maibé, la buat ida. Se durante tinan 24 ho mate barak tebes, ho terus oioin de’it povu Timor-Leste la hakiduk, partidu CNRT mós. Liliu tanba lori hela spiritu, lori hela determinasaun husi CNRT ida uluk, mai CNRT ida agora atu harii nasaun, harii Estadu. Tanba ida ne’e, ita labele hasoru malu, maibé ne’e la’os problema. Ha’u husu de’it hotu-hotu halo reflesaun. Kuadru partidu, membru, militante ho simpatizante sira tomak halo reflesaun. Liliu kona-ba problema politiku ne’ebé ita enfrenta. Kuandu ita temi problema politiku la’os tanba ita la ka’er ukun, la’e. Ita maka ses. Tanba ne’e, ita ses ho konsiensia tomak kona-ba saida maka loloos tuir Konstituisaun RDTL devia hala’o.
Ne’e duni, tanba ita la konsege… fulan hira tiha ona, hahu kedas iha Dezembru 2020 ita lakonsege hala’o ita nia atividade re-estruturasaun husi suku sira, postu sira, to’o munisipiu sira. Ita labele lakon konfiansa, ita labele lakon esperansa. Povu la lakon, tinan 24 kedas. Ita tinan rua oan ne’e, tinan tolu oan ne’e la’os ita maka atu lakon fali esperansa. Esperansa ba saida, esperansa ba mudansa, tanba Estadu ida ne’e tuir Konstituisaun RDTL ezije ba ita atu halo mudansa. Mudansa ba komportamentu politiku, mudansa ba hahalok ne’ebé viola konstituisaun. Se la’e, ita temi Estadu Direitu Demokrátiku ita husu fali be o hatene saida maka Estadu Direitu Demokrátiku para o temi ne’e. CNRT partidu ki’ik ida, ita hotu hatene. Partidu foun ida, ita hotu hatene foin maka tinan 14. La halo buat ida ba ita nia-rain, ita hotu hatene, ita hotu rekoñese, ita hotu rekoñese. Seidauk, seidauk halo. Tanba ida ne’e maka ita tenke esforsu aan nafatin, prepara aan atu bele halo buat ruma ba ita nia-rain. Hahu husu respeita, kumpri konstituisaun repúblika, no depois hametin sistema ne’ebé di’ak tebes, ne’ebé komunidade internasional mós apresia, maluk sira husi g7+ mós kontente hodi hatene oinsa. Ne’ebé ba imi hotu, kompañeiru sira, kompañeira sira labele lakon esperansa. Povu nunka lakon esperansa iha tinan 24 nia laran. Ita, povu nia oan ita nia dever maka ida ne’e labele lakon esperansa. Halo reflesaun, prepara aan para loron ida bainhira ita halo konferénsia, ita diskuti didiak problema sira ne’e.
Ohin ha’u hahu katak, ita iha problema rua. Ita enfrenta hela situasaun ida ho problema rua; ida pandemia Covid-19, ida fali ha’u la temi pandemia politika, ha’u temi de’it problema politiku iha ne’ebé ha’u tenke repete tanba ida ne’e maka ita nia konsistensia, ita nia prinsipiu iha violasaun ba konstituisaun, violasaun ba regra demokrátika, violasaun ba lei sira, ba sistema sira. Tanba ne’e kompañeiru sira, kompañeira sira ba to’o aldeia sira, liu husi suku, postu sira, husi munisipiu sira mensajen maka ida ne’e. Lalika, labele lakon esperansa katak partidu CNRT sei kumpri nia dever hadia, hala’o fali. Hametin fali Estadu Direitu Demokrátiku ida ne’e.
Saudasões FALBO ba imi hotu.
Fiar aan, hanoin didiak hein loron ne’ebé sei mosu. Ho ida ne’e maka ha’u despede, triste itoan tanba ita labele hakuak malu, triste itoan tanba ita labele hasoru malu tanba pandemia, maibé kontente tanba hatene katak imi mós iha imi nia laran imi sente buat ne’ebé ha’u dehan. Iha imi nia ulun to’o imi nia fuan, imi hatene katak ita tenke hamutuk hanoin ida de’it hodi bele defende Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé povu ho ran, ho ruin maka harii. Ho ran, ho ruin maka harii.
Tempu di’ak sei mai, no CNRT sei ajuda atu tempu di’ak ne’e sei sai di’ak liutan.
Hakuak boot bai mi hotu.
Prezidente partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão
Segunda, 26 Abril 2021.
