AMBENO (TOP) – Natar hektar 1700 iha Oe-Kusi Ambeno maran kuaje besik tinan ha’at (4) ona, tanba barajen Tono la funsiona.
Natar hirak ne’e, balun besik kedas barajen Tono nia ibun kuak kedas, maibé labele halai natar, tanba durante ne’e barajen la fornese bee, no a’at liutan agora tama ona ba tempu udan mós barajen la funsiona nafatin maske inagura tiha ona husi Prezidente Repúblika atual Prezidente Partidu FRETILIN, Francisco Guterres Lú Olo iha tinan 2017, no asiste mós husi Primeiru Ministru governu minoritaria atual Sekretariu Jeral partidu FRETILIN Mari Alkatiri iha tinan 2017.
Barajen ka irigasaun mota Tono iha suku Cunha, sub-rejiaun Pante Makassar halo ho osan Estadu nian hamutuk milaun $11.
Diskursu sira iha tinan 2017 katak, obra ne’e atu forsene bee ba natar no to’os modo ba iha suku 4 hanesan suku Cuña, Lalisuk, Costa no Lifau. No garante mós katak natar sira iha suku hirak ne’e bele halai natar dala 3 iha tinan ida nia laran, maibé hafoin inagurasaun to’o ohin loron la sai realidade.
A’at liutan, oras ne’e maske tama ona ba tempu udan mós natar nain sira husi suku Cuña kontinua eziji ba autoridade sira atu kria politika ida hadia tiha barajen ne’e, nune’e agrikultor sira bele halai natar ona.
Iha tempu ne’eba, autoridade sira iha Oe-Kusi Ambeno promete katak, irigasaun ne’ebé supa Orsamentu Jeral Estadu (OJE) lubuk ida sei fó benefisiu direita ba natar hamutuk hektar 1770 hodi hatan ba família 961 nia presija, ho bee batak ida ho áas 200m no bee dadoras rua katak ida boot ho naruk 26,5km no ida seluk ki’ik ho naruk 2,6km, maibé realidade hatudu katak benefisiu ne’e folin la’ek, tanba parte ida kauza husi mudansa klimatika, no ida seluk tanba téknikamente irigasaun ne’e la di’ak.
“Ami halo ona enkontru entre natar nain hotu atu hadia barajen ne’e, maibé atu hadia uza ita nia forsa labele, entaun ami husu ba governu tau matan ba barajen ne’e atu agrikultur bele serbisu halai natar ona, tanba governu gasta tiha ona osan barak ba irigasaun ne’e, entaun tenke hadia se la’e udan been ne’e mai suli saugate de’it ita la halai natar,” hateten natar nain Gaspar Naheten ba The Oe-Kusi Post (TOP) iha barajen Tono, suku Cunha, sub-rejiaun Pante Makassar, Oe-Kusi Ambeno, Kinta 17 Dezembru 2020.
Xefe Suku Lalisuk Hermenegildo Lalisuk konsidera barajen Tono ne’e la’os lori grasa no bensaun ba natar nain sira iha suku 4 ne’e, maibé lori dezastre desde tinan 2017 to’o ohin loron, tanba la funsiona. La fornese bee ba natar lubuk ida hodi halo natar.
“Komunidade sira husi suku 4, Cuña, Lalisuk, Costa no Lifau prepara ona trator maibé, hare husi volume bee seidauk to’o atu halai natar. Ha’u husu de’it ba Prezidenti Autoridade ho nia ekipa tomak atu toma atensaun atu suru sai tiha rai-henek ne’e hodi bee bele tama ba natar sira,” nia esplika.
Nia esplika, kuaje tinan 3 tutuir malu natar nain sira iha suku 4 ne’e falla kolleta, tanba impaktu husi barajen Tono ne’ebé la fornese bee ba natar sira.
“Molok halo barajen ne’e natar nain sira kada tinan sempre halai natar, maibé hafoin halo barajen ne’e natar lubuk ida maka abandonadu, tanba barajen ne’e mai la’os fornese bee, maibé taka metin tiha fali bee ba natar sira,” nia afirma.
Nia sei lembra, autoridade sira antes ne’e esplika ba ema hotu iha rai-laran katak, ho prezensa barajen ne’e sei liberta povu sira iha Oe-Kusi Ambeno husi hamlaha, tanba bele halai natar dala 3 iha tinan ida nia laran, maibé realidade hatudu kuaje tinan 4 ona natar sira ne’e abandonadu.
Entretantu, Diretor Agrikultur no Dezenvolvimentu Rural RAEOA Serilio dos Remedios Baba rekoñese preokupasaun agrikultor sira nian, no rekoñese natar lubuk ida maka abandonadu, tanba impaktu husi El Nino.
“Entaun tempu badak ita sei enkontru ho natar nain sira antes halo operasaun kona-ba limpeza no jestaun nian, tanba iha ne’eba iha kanal rua, ita hare maioria nakonu ho fatuk, persija hamoos para be’e suli labele impede,” nia esplika.
“ita sei ko’alia ho sira katak tama to’o fulan Fevereiru 2021 ita mobiliza sira atu hamoos barajen ne’e tanba mota ladun boot ona, ne’e fasil ita lori de’it ain sama sedimentasaun ne’e bee bele suli lori sai,” nia afirma.
Nia dehan iha tinan 2018 sira tenta lori exkavator maka hamoos barajen ne’e, maibé difisil no la konsege, tanba bee iha okos halo exkavator bele mout tiha.
