PROSESU libertasaun ba rai ida ne’e komplikadu tebes. Timor oan barak komesa fakar ran iha loron 20 Agostu 1975 (kontra ofensiva). Liu tan e’e, iha loron 7 Dezembru 1975 akontese invazaun boot ne’ebe rejulta ema barak maka mate iha tempu ne’eba. Fakar ran ne’e mai to’o masakre Santa Cruz, Dili 12 Novembru 1991.
Eis Komandante em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão rekoñese masakre Santa Cruz ne’e konsege doko no loke hikas komunidade internasional sira nia matan ne’ebé kuaje taka kleur ona kona-ba Timor-Leste nia luta. Maibé, Xanana mós fó hanoin fali katak, durante luta tinan 24 nia laran mosu masakre barak tebes, ho nia ema mós mate barak tebes, maibé ladun fó sai ba mundu internasional hodi hatene.
Lider Karismátiku Kay Rala Xanana Gusmão katak, masakre Santa Cruz ne’e la’os akontese spontanea de’it, maibé planeadu ona hodi hasoru vizita delegasaun Parlamentar Portugues ne’ebé ikus mai kanseladu, tanba governu Indonézia maka lakohi atu jornalista Jill Jollife tama iha delegasaun ne’e.
Mensajen ne’ebé Kay Rala Xanana Gusmão hato’o ba mate restu 12 Novembru ba tinan ida ne’e maka tenke hanoin ona, tenke hamrik ona hodi defende konstituisaun RDTL ne’ebé oras ne’e hetan violasaun maka’as ona.
“Ba joven sira hotu ne’ebé partisipa iha 12 Novembru 1991, ha’u husu boot atu imi hotu hanoin nune’e, ita la terus iha 12 Novembru, maluk sira la mate iha 12 Novembru para ita ukun aan tiha bele viola konstituisaun, bele viola lei, bele viola norma sira hodi ita nia Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé ita funu ba, fó ita nia vida ba ne’e sai la vale tiha de’it,” Xanana hato’o mensajen iha Railuli, Leorema, postu administrativu Bazartete, munisipiu Likisa Kuarta 11 Novembru 2020.
“Hamrik to’ok ba, hanoin to’ok ba. Hanoin to’ok ba sa valor maka ita atu fó ba 12 Novembru bainhira ita momentu ida ne’e ita nonok de’it, hare ba ema viola tun, viola sa’e buat sira ne’e hotu, arbiru de’it,” Xanana afirma.
Tinan ida ne’e Timor-Leste komemora loron masakre Santa Cruz ba dala 29.
Kinta ohin, sai nudar loron importante ida husi luta libertasaun nasionál, tanba ho akontesementu masakre Santa Cruz 12 Novembru 1991 konsege loke luan mundu internasional nia matan kona-ba Timor-Leste nia luta no hahalok okupasaun Indonesia durante tinan 24 nia laran.
Povu Timor-Leste no komunidade internasional sei la haluha masakre Santa Cruz iha tempu ne’eba. Ho masakre ne’e hafanun Organizasaun Nasões Unidas (ONU) no komunidade internasional kona-ba Timor-Leste nia luta ba ukun rasik aan.
Komesa iha tinan 1974 to’o 1975 komunidade internasional liu-liu ONU taka nia mata no tilun hodi labele hare no rona kona-ba saida maka akontese iha Timor-Leste. Mundu tomak liu-liu ONU halo finji lahatene Timor-Leste nia luta.
Durante tinan 24 nia laran Timor-Leste terus. Ema rihun ba rihun mate kada loron, kada fulan no kada tinan. Tropa Indonézia sira halo torturasaun no oho juventude barak tuir sira nia vontade. Maibe, mundu tomak halo finji taka matan no tilun. Sira dehan Timor-Leste nia luta laiha ona. Timor-Leste hakarak ona moris hamutuk ho Republika Indonézia.
Derepeinte portaun ONU no komunidade internasional tarutu hodi nakloke ho masakre 12 Novembru 1991. Juventude Timor-Leste hafanun ONU. Aproveita kari ai-funan ba rate Sebastiao Gomes iha santa Cruz, Dili, juventude rihun ba rihun hatudu ba mundu tomak katak Timor-Leste nia luta sei kontinua. Timor-Leste nia luta sei iha hela. Timor-Leste lakohi moris hamutuk ho Repblika Indonézia.
Timor-Leste nunka lakon. Luta ba ukun rasik aan kontinua akontese iha fatin hotu-hotu. Tantu iha ai-laran, iha vila, no iha rai-liur. Juventude loriku aswain (feto-mane) iha loron 12 Novembru see hirus matan ba kilat musan. Sira hotu la tauk. Sira hotu la hakfodak, maske kilat tarutu. Kilat musan tropa Indonézia fera borus moru Santa Cruz, joven barak mate, maibé ho aten brani nafatin hodi luta ba ukun rasik aan.
Hafoin trajedia Santa Cruz, Indonézia informa ba mundu internasional katak ema nain 19 de’it maka mate no nain 91 hetan kanek de’it. Sira ne’ebé mate balun hakoi iha rate Metinaro, balun so’e iha tasi laran no balun hakoi iha Tibar. Maibe akontesementu iha tempu ne’eba hatudu oin seluk. Vitima mate barak liu. Kuaje ema 250 resin. Maibe, to’o agora balun hetan ona no balun seidauk hetan. Sira ne’ebé seidauk hetan lahatene hakoi iha rai-maran ka so’e iha tasi laran.
