Oekusipost.com, Dili – Fahe informasaun falsu konsege muda tiha maneira utilizasaun media sosial halo interaksaun ho notísia.
Peskiza ida ne’ebé hala’o husi Science Advance iha fulan Janeiru tinan 2018 hetan katak ema katuas sira iha posibilidade boot liu atu fahe tutan notisia falsu oioin. Peskiza Gallup no Fundasaun Knight iha tinan 2018 hatudu katak Amerikanu sira maioria hakarak kompañia teknolojia atu halo serbisu barak liutan hodi luta kontra informasaun ne’ebé laloos. Peskiza seluk deskobre katak, notisia falsu halo estudante universitariu sira ladun fiar notisia hotu.
Ho influensia politika ba media no konteudu utilizador media sosial aumenta, difisil liutan atu halo diferensia entre faktu no fiksaun. Iha momentu krize, situasaun emerjensia, eleisaun jeral, no konflitu sosial sira seluk akontese, jornalista dala barak tenke hamrik iha oin kedas, fó serteza ba sira katak sira sei hato’o informasaun ho responsabilidade no pontual. Bainhira fenomena notisia falsu barak tan de’it, importante ba profisional media sira atu iha ekipamentu (tools) ne’ebé pertenent hodi hasoru nia perigozu. Jornalista investigativu la’o hamutuk ho verifikador faktu (fact-checker) sira, bainhira faktu sira ne’ebé sai nu’udar xave ba interese públiku dala barak hakoi metin tiha no lakonese hetan asesu. Verifika faktus ne’e importante tebes ba jornalista sira iha demokrasia ne’ebé saudavél, ne’e akontese iha segmentu verifikasaun faktu iha notisia.
Liga ba kestaun ne’e, hare ba kontestu Timor-Leste seidauk iha verifikador faktu (fact-checker) barak, liliu ba iha jornalista sira seidauk barak, foin mak iha site ida www.verifikafaktus.net ne’ebé mak estabele husi jornalista no fact-checker Raimundos Oki ho espesialista ICT Armindo de Jesus iha inisiu tinan 2020, no site ne’e iha ona notisia balun kona-bá informasaun falsu sira ne’ebé ema iresponsabel sira fahe tutan iha plataforma media sosial.
Tanba assuntu verifika faktu (fact-check) ne’e importante tebes ba jornalista sira, Konsellu Imprensa Timor-Leste ne’ebé serbisu hamutuk ho Programa Nasões Unidas ba Dezenvolvimentu (PNUD) no KOICA konseg realiza tiha formasaun durante loron rua, 4 – 5 Marsu 2020 iha Hotel The Ramelau ne’ebé partisipa husi jornalista no editor hamutuk 50 iha Timor-Leste.
Eventu ho tema “Treinamentu Journalism Fact-Checking Training Workshop”. Formador sira iha eventu ne’e mak jornalista veteranu Australia, Robert Clive Howart ne’ebé ko’alia kona-bá oinsá uja Facebook iha jurnalizmu, no mós oinsa asegura aan iha Facebook. No Raimundos Oki ho Armindo de Jesus lori materia kona-bá oinsa uja feramentu sira ba halo verifikasaun faktu iha internet hodi detekta no kombate notisia falsu sira.
Konseleiru Konsellu Imprensa Timor-Leste, Francisco Simões Belo rekoñese
UNDP sempre hamutuk ho KI atu oinsa bele fo formasaun ba maluk jornalista sira iha área tematiku ne’ebé presija. Desde 2016 to’o oras ne’e UNDP nu’udar parseiru estratejiku ba KI hodi fo formasaun ba jornalista sira iha área oioin.
“Eventu ohin, oporunidade pertenente no urjente, tanba situasaun global ema barak mak preokupa kona-ba fake news, ema preokupa kona-bá hoax,” hatete Konseleiru Quito.
“Ita jornalista hanesan autor prinsipal ida atu bele hatete ba públiku, hatete ba mundu katak informasaun sira ne’e laloos. Entaun, atu verifika loloos faktu sira ne’e mak ita presija iha koñesementu oinsa verifika faktu sira ho rigor. Liliu kona-bá informasaun falsu sira,” esplika eis jornalista STL ne’e.
Atual editor ajensia notisioza TATOLI ne’e identifika katak durante ne’e jornalista sira no editor sira barak mak konsumu no fahe tutan notisia falsu sira ne’ebé espalla iha plataforma media sosial. Tanba ne’e, ho formasaun ne’e nia espera katak jornalista sira bele halo verifikasaun uluk molok konsumu no fahe tutan.
Iha fatin hanesan, Deputy Country Director of UNDP, Lazima Ontha kontente tebes hodi hetan partisipante feto barak liu iha eventu ne’e.
“Kontente tebes ba Timor oan sira ne’ebé konstituisaun fo garantia ba liberdade imprensa. To’o oras ne’e seidauk iha jornalista ida tama prijaun tanba de’it sira nia servisu,” nia esplika.
Nia esplika, UNDP desde tinan 2006 apoiu ona media sira iha Timor-Leste. Hanesan servisu hamutuk ho Konsellu Imprensa, rádio komunidade sira, koopera ho SEKOMS, Asosiasaun Jornalista Timor-Leste (AJTL), Timor-Leste Press Union (TLPU) no Southeast Asian Press Alliance (SEAPA). (Oki)
