AMBENO (TOP) – Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri hateten, governasaun eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão durante ne’e konsege gasta ona osan hamutuk billaun U$16, maibé lakonsege hasai povu husi ki’ak no mukit, maibé Xanana dehan fali Alkatiri nia ukun durante tinan-7 iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) ho osan hamutuk millaun U$ 700, konsege dezenvolve de’it suku-4 iha Oe-Kusi villa, no suku 14 sira seluk nia kondisaun kontinua laiha mudansa to’o ohin loron.
“Balu ukun durante tinan 15, gasta osan billaun U$ 16 no lakonsege hasai povu husi ki’ak no mukit. Ha’u kuandu tun iha povu nia le’et, ha’u atu tanis halo nusa mak osan lubuk ida gasta tiha ona, maibé lakonsege hasai povu ne’e husi ki’ak,” hateten Alkatiri durante hala’o konsolidasaun partidu FRETILIN iha Arsenio Ban onia ofisina no restaurante Noi-Liko iha bairro Padimau, aldeia Sanane, suku Costa, sub-rejiaun Pante Makssar, Oe-Kusi Ambeno iha loron Sábadu, 28 Janeiru 2023.
Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri hala'o enkontru ho estrutura FRETILIN RAEOA ne'ebé hala'o iha Arsenio Bano nia ofisina (bengkel) no restaurante Noi-Liko iha bairro Padimau, aldeia Sanane, suku Costa, sub-rejiaun Pante Makassar, Oe-Kusi Ambeno iha loron Sábadu, 28 Janeiru 20223./Net.
Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri durante ne’e hetan titulu boot ida mak BOM GESTOR ka jestor di’ak, maibé eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão sente arepende tebes bainhira nomeia Alkatiri nu’udar jestor ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), tanba durante jere projetu pilotu ne’e la fó benefisiu sosial ba povu sira iha Oe-Kusi Ambeno.
Xanana konta, molok implementa projetu pilotu ZEESM iha rai-ketan Oe-Kusi Ambeno, nia rasik mak lori Alkatiri ba hala’o estudu komparativu ida iha Repúblika Popupar China (RPC) hodi hasoru direitamente ho Prezidente Xi Jin Ping iha tempu ne’eba.
“Ha’u lori nia ba Xina dala tolu kedas hodi ba aprende kona-ba ZEESM, no ami nia vizita durante semana ida Prezidente Xi Jin Ping mak responsabiliza hotu, tanba sira hakarak tebes atu ita bele aprende no implementa zona espesial ne’e, maibé saida mak akontese durante ne’e Mari haluhan total tiha,” Xanana konta historia ne’e ba povu Ambeno iha Numbei, Oe-Kusi villa, Kinta 12 Janeiru 2023.
“Ita konfia nia tanba nia nu’udar doutor ida, no durante tinan 24 iha de’it rai-liur be ita hanoin katak nia sei iha kapasidade di’ak hodi jere projetu ne’e, maibé realidade hatudu durante tinan hitu (7) mai ka’er Oe-Kusi Ambeno konsege halo de’it Estrada iha suku ha’at nia laran, la’os halo iha Oe-Kusi tomak,” Xanana sente arepende.
Xanana esplika, zona ekonomia espesial iha mundu ne’e barak, maibé ida ne’ebé susesu no di’ak liu mak iha Xina, no ekonomia sosial merkadu ne’e nia signifikadu katak, atu fó benefisiu direita ba povu Oe-Kusi Ambeno.
“Maibé ida ne’e ha’u nia sala hotu, tanba ha’u mak husu nia mai iha ne’e. Durante iha ne’e povu barak mak ladun hetan benefisiu husi zona ekonomia sosial ne’e,” Xanana konta hodi kontinua husu deskulpa ba povu Ambeno ba ninia desijaun ne’ebé nomeia Alkatiri ba lider ZEESM durante tinan hitu iha rai-ketan ne’e.
Iha parte seluk, Xanana husu deskulpa ba povu Ambeno, tanba hanesan lider nasionál fo fiar no hili tiha Alkatiri ba atu jere projetu pilotu ZEESM, ikus mai halo dezenvolvimentu infra-estrutura hanesan estrada no ponte iha de’it vila laran, no suku 14 sira seluk kontinua abandonadu to’o ohin loron.
“Iha ne’e tinan hitu, Alkatiri halo de’it estrada iha vila, depois mak hakilar dehan CNRT ka’er ukun tinan 10 halo korrupsaun boot, maibé nia iha ne’e tinan 7 ho osan boot halo de’it mak estrada oan ne’e iha villa laran, tanba ne’e CNRT tenke manan iha ne’e hodi ita hadia,” hateten Xanana.
Oe-Kusi Ambeno kompostu husi postu ha’at mak Pante Makssar, Oe-Silo, Pasabe no Nitibe, no iha suku 18, maibé mandatu Alkatiri nian durante tinan 7, gasta tempu hodi dezenvolve de’it suku 4 iha postu administrativu ka sub-rejiaun Pante Makssar, no fatin sira seluk ninia kondisaun laiha mudansa desde tempu colonial Portugues to’o ohin loron.
Tinan 8 ona seidauk selu indemnizasaun iha Ambeno
Programa Oe-Kusi Nabilan, no Oe-Kusi Naleok ne’ebé antes ne’e eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Mari Bim Amude Alkatiri halo liu husi programa televisivu nakonu de’it ho pressaun no sofrimentu oioin.
Hafoin Alkatiri nia mandatu remata nu’udar Prezidente Autoridade ba RAEOA iha tinan 2017, la’os lori ksolok ba povu sira iha Ambeno, maibé lori tristeza boot ida. Tanba, rai sira ne’ebé Alkatiri hamutuk ho Arsenio Paixão Bano “hadau” hodi halo infraestrutura sukata sira iha Ambeno ne’e durante tinan 8 ona seidauk hetan kompensasaun.
Komunidade hamutuk 64 ne’ebé afetadu ba implementasaun projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonómia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hahu iha tinan 2015 to’o 2019 iha Oe-Kusi Ambeno to’o oras ne’e seidauk hetan indemnizasaun.
Implementasaun projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno rezulta komunidade sira husi suku Nipani, Costa, Lifau, no Suku Lalisuk tenke lakon sira nia rai, no to’o oras ne’e barak mak seidauk hetan kompensasaun.
“Hotel Bintang lima ne’e ha’u nian, ha’u agradese tanba autoridade halo tiha ona hotel ita bele hela, no halo dezenvolvimentu iha ita nia rai, maibé ha’u la satisfas ho autoridade la konsidera ami rai na’in,” hateten Constancio Suni.
Nia hatutan, familia rai afetadu atu husu tanba saida mak autoridade RAEOA to’o agora seidauk selu kompensasaun ba rai afetadu sira.
Nia sei lembra, molok hahu implementa projetu pilotu ZEESM, Alkatiri mak lidera dialogu ida ho komunidade sira iha Oe-Kusi Ambeno, no tuir Suni katak iha tempu ne’eba Alkatiri promete katak, bainhira Estadu presija komunidade sira nia rai mak Estadu sei fó kompensasaun. Deklarasaun Alkatiri nian ne’e hanesan de’it ho deklarasaun sira kona-ba kazu ro HAKSOLOK ne’ebé nia pagamentu kompletu tiha ona iha tinan 2017, maibé to’o ohin loron seidauk mai hela de’it.
“Rai barak mak autoridade RAEOA okupa ona halo dezenvolvimentu. Agora ami rai afetadu hakarak durante tinan 8 bele ka la’e selu ona kompensasaun ne’e,” Constansio hateten.
“Oe-Kusi ne’e, pertense ba Timor Leste ka la’e? Tanba saida mak iha Suai governu selu ona kompensasaun. Iha Hera mós selu ona kompensasaun, agora aeroportu Komoro mós atu prosesu ona atu selu kompensasaun, tanba saida mak iha RAEOA durante tinan 8 ona mós seidauk bele selu,” Costancio Suni ezije.
Nune’e mós vitima afetadu rai Fulolo, Domingos Neno Abi katak to’o oras ne’e seidauk hetan kompensasaun ruma.
"Uma ne'ebé mak husi governu muda ba fatin seluk ne’e hamutuk uma 4 inklui ha'u nian, maibé to'o agora sira sidauk selu ami nia uma. Uluk Mari Alkatiri mak estraga to'o ikus nia sai husi Oe-Kusi Ambeno, nia haluha tiha estragu sira ne'ebé halo," espresa Abi.
Kona-ba kestaun ne’e, antes ne’e Ministru Justisa (MJ) Tiago Amaral Sarmento hateten, iha governu atual konsege produz ona dekretu lei barak ona maibé, seidauk iha rai ki’ik oan ida.
“Ita seidauk sai nain ba rai agora ita introduz lei barak no uma estadu lei sira ne’e importante ba Timoroan hotu agora uma ka rai estadu tenke selu ba estadu. Iha ona lei ida atu define kona-ba uma ka rai iha uluk português nia tempu, iha tempu indonenzia husik hela agora ukun aan ne’e, sé mak nain kona-ba rai estadu ne’e no provadu sira ita atu prosesu halo oinsa agora ita iha ona lei estadu mosu ona problema kona-ba rai iha teritoriu tomak,” Ministru Tiago esplika ba komunidade sira iha Hotel Fitun Lima iha Oe-Upun ne’ebé lokaliza iha Lifau, Oe-Kusi Ambeno.
Ministru Justisa (MJ) Tiago Amaral Sarmento./Net.
Prezidente Autoridade ba RAEOA Arsenio Paixão Bano katak iha tinan kotuk liu-bá orsamentu besik millaun US $ 1 hodi halo kompensasaun maibé, presiza halo mekanizmu titulu rai ida ne’ebé klaru.
“Tanba autoridade bele selu ema nia rai sem titulu la klaru aban bainrua estadu sei husu fila-fali selu tiha ona ba rai ne’ebé mak sem titulu klara tanba ne’e, ita iha ona osan maibé seidauk selu tan ba rai balun seidauk iha titulu klaru,” nia hateten.
Bainhira governasaun hirak liuba ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho nia projetu eletrifikasaun nasionál iha Hera-Dili, no mega projetu sira seluk iha Suai-Kovalima sempre halo kompensasaun ba komunidade sira ne’ebé lakon sira nia rai ba projetu hirak ne’e, maibé bainhira Alkatiri ho Arsenio Bano por acaso (sorte) hetan netik oportunidade ba ukun iha Oe-Kusi Ambeno seidauk halo kompensasaun ba komunidade lubuk ida ne’ebé lakon sira nia rai bai ha implementasaun projetu pilotu ZEESM.
“Jestor di’ak” ne’e sukat husi lori tinan 5 resin hodi dezenvolve suku 4 de’it iha rai-ketan Ambeno mós la hotu hela de’it. Estrada ki’ik balun iha Oe-Kusi villa de’it mós to’o oras ne’e seidauk iha alkatraun, a’at liutan bee moos de’it sai problema boot ba rezidente sira iha villa laran, no inklui mós relatóriu Tribunal Kamara Kontas fó sai mosu iregularidade barak durante ezekusaun osan ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM), maibé nia nafatin hetan titulu “jestor di’ak” husi ninia militante sira de’it durante ne’e.
Titulu “jestor di’ak” ida fali mak hatudu liu husi ninia kapasidade negosiasaun ba sosa ro HAKSOLOK ne’ebé lori povu nia osan lubuk ida selu hotu ona iha tinan 2017, maibé to’o oras ne’e tama ona ba tinan 2022 mós ro HAKSOLOK ne’e seidauk to’o mai hela de’it.
Alkatiri ne’ebé obriga aan sai Primeiru-Ministru ba governu minoritaria iha tinan 2017 ne’e hateten katak, partidu FRETILIN hatudu ona dezenvolvimentu ba suku 4 de’it iha Oe-Kusi Ambeno durante tinan lima (5) nia laran. Suku 4 ne’ebé Alkatiri lori tinan lima dezenvolve la hotu ne’e mak suku Costa, Cunha, Lalisuk no Nipane sorin de’it, maibé suku 14 seluk ninia kondisaun desde tempu okupasaun to’o ohin loron laiha mudansa.
Projetu ZEESM no kriasaun RAEOA ne’e mai husi governu konstitusional dalima
Iha Janeiru 2013, Konsellu Ministru Timor-Leste hili Mari Alkatiri atu lori diskusaun kona-ba Zona Especial de Economia Social de Mercado (ZEESM) iha Oe-Kusi Ambeno. Nune’e iha loron 4 Fevereiru 2013, Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão aprezenta programa V Governu Konstitusional, hodi haktuir Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, estabelese no promove Zona Ekonómika Espesial.
Konstituisaun RDTL konfere, ba Oe-Kusi no Atauru, rejime espesial. Atu teritóriu rua ne’e bele hetan sira-nia estatutu espesial, tenke halo estudus ne’ebé di’ak no kle’an.
PM Xanana iha tempu ne’eba esplika ba deputadu no deputada sira katak, ninia governu deside ona katak Oe-Kusi Ambeno sei sai alvu ba projetu-pilotu ida kona-ba Zona Ekonómika Espesial, no paradigma foun ne’e sei hanaran ‘Zona Espesial ba Ekonomia Sosial de Merkadu’.
Nia dehan, ho konkordânsia husi Prezidente Repúblika, ninia governu deside hili Mari Bin Amude Alkatiri, hanesan reprezentante estadu iha inisiativa ida ne’e.
Tuir rezultadu auditoria husi Tribunal Câmara das Contas Número 01/2018 Volume I ho Volume II entre tinan 2014-2015 ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu katak iha infrasaun finanseira lubuk ida ne’ebé komete husi Autoridade RAEOA/ZEESM iha ezekusaun orsamentu tinan 2014-2015.
Relatóriu Tribunal Câmara de Contas (TdC) ne’e mós husu ba instituisaun kompetente tenke halo implementasaun. Katak, Ministériu Públiku tenke halo ona investigasaun ba iregularidade hirak ne’ebé haktuir iha relatóriu Câmara de Contas sobre orsamentu RAEOA/ZEESM. Instituisaun hirak ne’e tenke implementa ona tuir idak-idak ninia knaar konstitusional.
Rezultadu auditoria ne’e, hatudu projetu ho valor osan hamutuk millaun $28.9, seidauk tán ho orsamentu 2016-2018 ne’ebé mak fó ona prejuízu mak’as ba osan Estadu nian, tanba autoridade halo de’it ajudikasaun direita, preço de marcação (hasa’e folin).
Relatoriu auditoria ne’e mós hetan no identifika katak Autoridade RAEOA halo kontratu ho PT. Wijaya Karya atu superviziona konstrusaun aeroportu Oe-Kusi Ambeno ne’ebé oras ne’e hanaran Aeroporto Internacional Rota do Sandalo.
Tribunal Câmara das Contas (TdC) konsidera, kontratu ho valor millaun $5,523,700.00 ne’e la tuir lei aprovizionamnetu no pior liu konstrusaun lá-prienxe rekizitu tekniku no dezeñu no espesifikasaun tekniku iha konflitu (la tuir) dezeñu ne’ebé aprezenta ba TdC.
Hafoin Konstrusaun Aeroporto Oecusse kontinua aumenta ho orsamentu millaun $78 populasaun hamutuk 70.000 depois hasae tan orsamentu ba millUN $120 tuir lei orsamentu millaun $5 prosesu tenki lori ba Tribunal hodi halo aprovasaun, maibé iha RAEOA tuir relatório husi TdC dehan projetu fó de’it ba Kompañia WIKA (adjudikasaun direta).
Ses husi auditoria TdC ne’e, iha komunidade hamutuk 64 mak lakon sira nia rai, no seidauk hetan indemnizasaun.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e mós tau em kestaun Títulu “Bom Jestór” ne’ebé FRETILIN tula ba Mari Alkatiri nia leten. Sera ké “Bom Jestór” ne’e mak signifika selu 100% ba sasán ne’ebe seidauk konklui nia konstrusaun? Ka “Bom Jestór” ne’e mak signifika Fakar tiha Povu nia osan Miliaun $17 ba Ferry Haksolok hafoin husu tan Estadu atu hasai tan osan atu selu ferry ne’ebé oras ne’e ferrujen hela iha tasi laran.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e hatudu momoos oinsá hahalok Anti Estadu husi Mari Alkatiri tanba Lider Anti Estadu mak fakar tiha Estadu nia osan saugati de’it depois hakarak husu tán osan atu taka osan ne’ebé nia gasta tiha ona.
Ferry HAKSOLOK ne’e lansa tiha ona husi Prezidente Autoridade RAEOA, Mari Alkatiri iha loron Sesta 26 Maio 2017 iha Portugal, no konsege husik tun ró ferry haksolok ba tasi Figueira da Foz-Portugal. Antes atu hala’o lansamentu ba ró foun Timor nian ne’ebé hanaran Haksolok ne’e hetan mós bensaun husi Amo Bispo Dom Carlos Ximenes Belo, SDB no sai hanesan Inan Sarani (Madrinha) ba Ro Haksolok mak Madre Guilhermina Marcal husi Canossa Timor-Leste.
Ro-Ferry Haksolok ne’ebé Governu Timor-Leste sosa no halo konstrusaun iha Portugal husi empreza Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding no ninian Konsultor husi ISQ-Portugal remata ona no iha loron Sesta 26 Maiu 2017 hetan ona bensaun husi Amu Bispo Dom Carlos Ximenes Belo hodi husik tun ba Tasi Figueira da Foz iha Portugal.
Empreza ISQ ne’ebé sai nu’udar konsultor ba konstrusaun ró ne’e katak Ferry Haksolok ho nia naruk hamutuk metro 72 ne’e iha kapasidade atu transporta pasajeiru nain 377, kareta 23 no sasan seluk tan.
Vise Ministru Obras Públiku Tranporte no Telekomunikasaun (MOPTK) Inacio Moreira iha 2017 katak, ró foun ne’e atu sosa planeia husi kintu governu konstitusionál iha 2014 hodi mai apoiu ró Nakroma ne’ebé halo operasaun kleur ona iha nasaun foun ne’e.
Iha tempu ne’eba Mari Alkatiri selu tiha ona osan hamutuk Euro miliaun 13 resin ba kompañia Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding, maibé tuir informasaun ne’ebé iha katak kompañia ne’e deve hela kompañia rua seluk ne’ebé ikus mai lori malu ba Tribunal hodi kauza sira prende tiha Ferry HAKSOLOK, no husu ba governu Timor-Leste tenke selu tan miliaun $16,9 mak ró ne’e foin bele mai Timor-Leste.
Parlamentu Nasionál mós iha tinan 2020 aprova tan osan hamutuk millaun $14 dehan atu selu tan mak ro ne’e foin mai Timor-Leste, maibé ikus mai osan sira ne’e rona fali dehan ba investe fali iha estaleiru ne’ebé bankarota tiha ona, no maske pagamentu ba ro HAKSOLOK ne’e kompletu ona 100% iha tinan 2017, maibé oras ne’e tama ona tinan 2022 mós ro HAKSOLOK ne’e seidauk to’o mai Timor-Leste.
Alkatiri ho Arsenio Bano promete bebeik ona katak, ro HAKSOLOK sei mai Timor-Leste iha tempu badak, no promete tan molok eleisaun parlamentar 2023 ro ne’e sei to’o ona rai-laran.
Author: João CaunanWebsite:https://www.oekusipost.comEmail:Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
Jornalista
Jornalista The Oekusi Post iha Ambeno, Oekusi, RAEOA.
Bandu atu hetan envelope ka sasan ruma husi fontes informasaun sira.
