AMBENO (TOP) – Eis Primeiru-Ministru governasaun FRETILIN atual Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri defende aan katak, la’os nia mak penor tiha mina tasi Timor ba Australia, maibé fila akuza hikas Komandante em Chefe das FALINTIL atual Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão mak atu hahu ona penor mina no gas iha tasi Timor ba Australia, tanba asina akordu ne’ebé hala’o iha kuartel jeral ONU iha New York iha loron 6 Marsu 2018 ne’e la’os hetan kompletu, maibé hetan balun de’it.
Hafoin Xanana konsidera Alkatiri “nu’udar traidor” ba soberanea iha atividade konsolidasaun partidu CNRT nian iha postu Balibo, munisipiu Bobonaro iha loron Sábadu, 21 Janeiru foin lalais, no iha loron Kuarta, 25 Janeiru 2023, Comitte Central FRETILIN (CCF) hasai karta komunikadu id aba imprensa katak, Frente Revolusionaria do Timor-Leste Independente (FRETILIN) apela ba Kay Rala Xanana Gusmão atu ko’alia ho rasional la’os uza emosaun atu hakbosok bebeik povu kona-ba tratadu Certain Maritime Arrangement Treaty on the Timor Sea (CMATS) ne’ebé asina husi Alkatiri ho eis Primeiru-Ministru Australia, John Howard iha Australia iha tinan 2006.
Notisia relevante: Vonta kontra FM, Xanana hanaran Alkatiri nu’udar traidor soberanea
FRETILIN nia komunikadu ne’e konsidera Xanana nia deklarasaun iha postu Balibo ne’e nakonu ho emosaun no la rasional, tanba tuir FRETILIN katak, Xanana akuza ema traidor tanba de’it la konkorda ho nia hanoin, maske ninia hanoin ne’e kontra hela lei ruma.
Sekretariu Jeral FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri, bainhira ko’alia iha konsolidasaun FRETILIN nian iha Ponta-Leste, Lospalos, Sábadu, 21 Janeiru 2023 dehan, “FRETILIN la vota kontra fronteira marítima tanba fronteira marítima la kompletu. Tratadu ne’ebé asina ho Australia ne’e defini de’it mak liña mediana, la’os fronteira marítima kompletu.”
“Atu iha fronteira marítima ida kompletu, tenki iha liñas laterais iha parte oeste no iha parte leste. Atu iha liñas laterais, Timor-Leste tenki ko’alia ho Indonezia no bainhira iha ona tratadu ho Indonezia mak fronteita marítima iha Tasi Timor foin kompletu,” esplika Alkatiri ba ninia kamarada sira iha Lospalos.
Alkatiri esplika, FRETILIN vota kontra iha Parlamentu Nasionál iha loron 23 Jullu 2019, tanba Tratadu ba Fronteira Marítima ho Australia ne’e inklui mós akordu komersial ekonómiku, ne’ebé fahe riku-soin iha Greater Sunrise 30% ba Australia se kadoras mai Timor-Leste ka 20% ba Australia se kadoras ba Australia. FRETILIN fiar katak pratika internasional normal mak akordu komersial só bele halo hafoin iha ona fronteiras definitiva, no fronteira ne’e mak defini persentajen hira mak atu fahe ba parte sira ne’ebé asina Tratadu ne’e.
FRETILIN mós vota kontra tanba Rezolusaun Governu Nó. 4/2016 ne’ebé dezigna Xanana Gusmão nu’udar Chefe Negosiador ba ekipa negosiasaun ho Australia fó de’it kompetensia ba chefe negosiador atu halo negosiasaun kona-ba fronteira marítima no la’os ba asuntu komersial ekonómiku. FRETILIN hare katak, Kay Xanana Gusmão laiha mandatu atu hare ba asuntu ekonomiku no komersial relasiona ho Sunrise. Maibé, Xanana halo sala no trata asuntu ne’e nafatin, ne’ebé kondisiona liña fronteira ba fahe malu riku-soin ka rekursu. Nune’e, hafo’er no sobu tratadu tomak.
“Dehan mós uluk ho CMATS, ha’u Penora tiha soberanea Timor-Leste ba Australia. CMATS ne’e la’os akordu, ne’e tratadu fronteira. CMATS ne’e nia naran rasik dehan aranju ida nia halo ba atu partilla rekursu, maibé dehan aranju ida ne’e iha mós pontu ida katak, durante tinan 6 mak la halo explorasaun ba Greater Sunrise, akordu ne’e ita bele negosia, ita bele abandona. Restante halo ida ne’e, halo ida ne’eba mai dehan tinan 50 penor tiha, agora dadauk ne’e mak sei penor tiha,” Alkatiri hateten akuzasaun ne’e ba Xanana durante hala’o konsolidasaun partidu FRETILIN iha iha Arsenio Bano nia ofisina (Bengkel) no restaurante Noi-Liko iha bairro Padimau, aldeia Sanane, suku Costa, sub-rejiaun Pante Makassar, Oe-Kusi Ambeno, Sábadu 28 Janeiru 2023.
“Ha’u la asina, ha’u la sobu soberanea. Xanana mak asina, nia mak sobu soberanea. Tanba saida? Tanba ha’u hakarak lori naroman ba povu. Xanana sempre mai lori nakuku ba povu. Ha’u hakarak hasai povu husi nakukun, Xanana hakarak dudu fali povu ba nakukun. Ha’u hakarak mai ho nia lojiku, Xanana mai ho nia bosok,” hateten Alkatiri.
Antes ne’e iha loron Segunda, 29 Marsu 2021, Prezidente partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão hateten, prontu tama prijaun bainhira Sekretariu Jeral partidu FRETILIN, Mari Alkatiri mak manan kona-ba kazu alegasaun simu subornu husi empreza ConocoPhilips ne’ebé oras ne’e la’o dadauk hela iha prosesu justisa.
“Ha’u pronto, tanba sa? Ha’u ba kadeia dala rua tiha ona. Ne’ebé ba dala tolu nian ne’e. Dala rua, ha’u ba, ha’u ba dala rua tiha ona. Dala ida UDT mak ba ka’er ha’u ba kadeia loron 7, ba hamoos UDT nia foer, tanba defende bandeira FRETILIN iha sede FRETILIN. Tanba ne’e sira ka’er ha’u lori ba kadeia. Ida fali seluk, ha’u tama kadeia naruk itoan iha 1992 ha’u tama kadeia durante tinan 7, tanba defende Bandeira RDTL. Ne’ebé buat kadeia ne’e ba ha’u la hakfodak ida”, hateten Prezident CPN partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão liu husi konferensia ba imprensa iha Bebora Dili, Segunda 29 Marsu 2021.
Xanana ba tiha ona Ministériu Públiku, tanba simu notifikasaun iha loron 8 Marsu 2021 atu ba hanesan testamuña ba kazu keixa husi Mari Alkatiri hasoru membru CPN partidu CNRT nian, maibé to’o ne’eba Prokurador Matias Soares hatudu fali prosesu seluk, iha ne’ebé Mari hatama keixa hasoru deputadu 21 ba kazu bankada CNRT nian iha Parlamentu Nasionál.
Xanana konta, kazu ne’e mosu, tanba iha loron 22 Juñu 2020, nia konvoka reuniaun CPN nian ne’ebé hasai Komunikadu ba Imprensa hodi dehan katak la simu akuzasaun kalunioza ne’ebé Alkatiri iha nia Facebook iha loron 21-22 Juñu 2020 halo ba Xanana katak nia ba fahe ai-han ba ferik-katuas sira iha nia atividades kona-ba Covid-19 atu so’e rai-rahun ba povu nia matan.
“Tanba buat sira ne’e hotu atu subar de’it korupsaun ne’ebé ha’u halo. Ha’u tenke fó lembra katak, iha fatin hotu-hotu iha ne’ebé fahe hahan, ha’u sempre fó hatene ba ema hotu katak, la’os ha’u mak sosa sasan sira ne’e, no ha’u hatudu ba ema hotu. Timor-oan sira, balun emprezariu ki’ik, balun diretor, balun xefe suku, no joven lubuk ida ne’ebé hatudu laran di’ak, no domin hodi hala’o sira-nia solidaridade ba katuas no ferik sira ne’ebé presija duni liu husi ha’u nia atividade ida ne’e.”
“Tanba ha’u la iha Facebook, no la akompañia, ha’u nia kompañeiru sira sente revoltadu ho kalunia ne’e mak fó hatene ha’u, no ha’u konvoka kedas reuniaun CPN. Iha reuniaun CPN iha loron 22 Juñu 2020, depois rona tiha espresaun solidaridade ba ha’u, no sira hotu nia rai ba kontra Mari mak mosu opsaun rua; hatama keixa kontra Mari kona-ba kalunia, maibé hare ba ita nia sistema judisiariu ne’ebé sei namlele hela mak ha’u fó preferensia ba opsaun seluk. Rua, tanba Mari dehan ha’u halo korupsaun mak ha’u fó orientasaun ba membru CPN, no ba bankada parlamentar CNRT atu bolu atensaun ba Mari hodi señor ne’e labele haluhan ba nia hahalok rasik iha ne’ebé iha akuzasaun katak nia simu subornu husi ConocoPhilips.”
Notisia relevante: Kazu subornu: se Alkatiri maka manan, Xanana prontu tama prijaun
Faktu hatudu katak, iha loron 6 Marsu 2018 mundu tomak asiste no akompaña katak, Timor-Leste konsege iha duni ona soberanu maritima ho Australia ne’ebé sai úniku tebes iha mundu tomak, tanba nasaun barak iha mundu seidauk iha esperiensia hanesan ho figura Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé dada no lori nasaun zigante ida hanesan Australia ba tuur halo konsoliasaun iha Tribunal Arbitrazen Internasional kona-ba liña fronteira maritima.
