AMBENO (TOP) – Xefe suku Cunha Domingos Seco Caunan durante ne’e hamutuk ho nia povu sira sente preokupa tebes kona-ba paradeiru ro HAKSOLOK ne’ebé eis Prezidente Autoridde ba Rejiaun Administrativa Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Mari Bin Amude Alkatiri selu hotu ona iha tinan 2017, infelizmente to’o oras ne’e tama ba tinan 6 ona mós ro ne’e seidauk to’o hela de’it Timor-Leste.
“Ohin ita hotu haklalak no haksolok hodi selebra tinan 8 kriasaun ZEESM, maibé tinan 6 ona mós ro HAKSOLOK ne’e seidauk mai, tanba saida?,” xefe suku Domingos Seco Caunan husu ba “Bom Gestor” Alkatiri bainhira sai orador ida iha selebrasaun loron kriasaun ZEESM ba dala 8 ne’ebé hala’o husi RAEOA iha salaun Hotel Fitun-Lima iha área Oel-Upun, Oe-Kusi Ambeno, Sabádu 18 Juñu 2022.
Xefe suku Cunha ne’ebé mai husi aldeia Sonaf-Mnasi (Sonamnasi) mós sente preokupa tebes kona-ba funsionamentu aeroportu Palaban ne’ebé hanaran ba aeroportu internasional Rota de Sândolo durante ne’e sai monok tiha, tanba laiha aviaun komersial sira seluk mak uja aeroportu ne’e hodi bele produz reseitas ba nasaun ne’e liliu ba Oe-Kusi Ambeno.
Alkatiri ho nia partidu istoriku FRETILIN durante tinan 10 sai nu’udar opozisaun sempre orienta ba nia deputadu sira hodi vota kontra programa governasaun Kay Rala Xanana Gusmão nian hanesan vota kontra planu eletrifikasaun nasionál ne’ebé ohin loron ema hotu ema sente no goja, vota kontra osan ba veteranu no idozu sira, no ida “a’at liu” mak vota kontra tan tratadu ida kona-ba soberanu fronteira maritima entre Timor-Leste ho Australia iha tinan 2019.
Durante tinan 10 mós Alkatiri konsidera obra governasaun Xanana nian gasta de’it osan, maibé bainhira governasaun Xanana fó oportunidade ba Alkatiri hodi lidera projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonoia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Oe-Kusi Ambeno durante tinan 7 nia laran, konsege gasta osan hamutuk millaun US$700 ba suku 4 de’it, la’os ba Ambeno tomak.
Susesu obra Alkatiri nian mak konsege finaliza pagamentu bar o HAKSOLOK iha tinan 2017, maibé to’o ohin loron tinan 2022 atu remata ona mós ro HAKSOLOK ne’e seidauk to’o mai Timor-Leste. Konsege konstroi aerportu Palaban ne’ebé nunka produz reseitas to’o ohin loron. Harii mós otel fitun lima ho obras sira seluk kontinua abandonadu iha Oe-Kusi Ambeno to’o agora. Hirak ne’e hotu mak susesu boot Alkatiri nian bainhira sai nu’udar “mandor” hodi lidera projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno.
Aeroportu Rota de Sândalo ne’ebé lokaliza iha área Palaban konstroi husi empreza estatal Indonézia PT. Wijaya Karya, Tbk ho total osan millaun US$ 120 iha tinan 2015, no inagura ona husi Prezidente Repúblika Francisco Guterres Lú Olo ho Alkatiri iha loron 18 Juñu 2019 ho nia rezultadu to’o ohin loron aviaun ki’ik ZEESM hanesan manu-lin mak utiliza aeroportu be hanaran nu’udar aeroportu internasional ne’e.
Aeroportu ne’e ho nia luan hektar 600 (600Ha) no run way (fatin ba aviaun tún ka take off landing) ho naruk metru 2500 no luan metru 60.
“Aeroportu ita halo di’ak ona, maibé sorte uluk ita boot uja povu nia osan sosa netik aviaun ZEESM, ki’ik oan ida mak ohin loron ne’e halai tun-sa’e iha aeroportu laran. Se la’e ita halo hotu aeroortu, la iha aviaun ida ka helikopter ida labele halai ka tun iha aeroportu laran,” Xefe Suku Domingos Seco Caunan komenta.
Nia mós kontinua husu ba Arsenio Paixão Bano ho Alkatiri ne’ebé ema balun sarani nia nu’udar “BOM GESTOR” katak, povu iha rejiaun Oe-Kusi Ambeno nia preokupasaun durante ne’e mak oinsa autoridade RAEOA nia politika ne’e banhira loos mak aviaun komersial sira husi nasaun sira seluk iha mundu liliu nasaun viziñu sira hanesan Indonézia no Australia bele uja aeroportu internasional Rota de Sândalo ne’e? Tanba durante tinan 8 ona aviaun ki’ik ZEESM ne’e mak uja de’it aeroportu ne’e.
Nia rekoñese katak, Alkatiri durante tinan balun nia laran hela duni iha Oe-Kusi Ambeno, maibé “nunka” sente povu Ambeno nia susar no terus kona-ba transporte maritima, tanba Alkatiri bainhira atu ba Dili no mós atu fila ba Ambeno karik transporte aero ka aviaun ho transporte maritima nunka kuran ba nia, maibé ba povu ki’ik sira iha Ambeno ne’e durante ne’e hasoru susar boot tebes kona-ba transporte maritima nian.
“Ha’u husu na Mari Alkatiri no Arsenio Paixão Bano uluk ita iha lia-fuan ida katak Oe-Kusi Ambeno iha ro ida naran RO HAKSOLOK, maibé tinan 8 ona kriasaun ZEESM, povu Ambeno seidauk haree ro ne’e ho Matan no ka’er ho liman."
Hatan ba kestaun ne’e, eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno atual Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN Mari Bin Amude Alkatiri kontinua husu ba povu Ambeno atu lalika preokupa ho ro HAKSOLOK ne’e, tanba maske tama ona tinan 6 ona mós Alkatiri kontinua fiar metin katak to’o loron ida ro HAKSOLOK sei to’o mai Timor-Leste.
“Maske ema ko’alia barbarak kona-ba ro HAKSOLOK, loron ida HAKSOLOK sei haksolok ho ita, tanba ita iha ona administrador empreza ho natureza privada ida, maibé nia osan ba tau iha empreza ne’e hotu, osan públiku signifika nia asembleia jeral mak autoridade, empreza ne’e agora reprezenta 95% atu halo hotu ro HAKSOLOK ne’e, tanba ne’e signifika ro ne’e ita nian ona,” Alkatiri esplika.
Alkatiri esplika, Ro HAKSOLOK iha Portugal la’os problema de’it ho ro temporal ka siklone halo dala rua halo a’at hotu estaleiru ne’e, maibé agora estaleiru ro ne’e hadia hotu tiha ona buat kompletu ona no hahu halo serbisu hein de’it autoridade RAEOA ne’e loke komkursu fiskalizasaun.
“Ha’u hanoin semana rua tan lonkursu ne’e la’o fiskalizasaun, em prinsipiu fulan Jullu hahu halo konstrusaun ba ro HAKSOLOK, tanba ha’u fiar 2023 ro ne’e mai ona Timor-Leste,” Alkatiri promete.
Alkatiri bosok husi Ambeno to’o Vikeke
Eis Primeiru-Ministru governu minoritaria iha tinan 2017 atual Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN Mari Bim Amude Alkatiri kontinua “habosok” povu sira iha munisipiu Vikéké katak, la kleur de’it ro HAKSOLOK ne’ebé nia kompleta ona pagamentu 100% iha tinan 2017 sei mai iha tempu badak.
“Ro HAKSOLOK la’o dadauk esforsu tomak sei bele antes eleisaun tinan 2022 Ró HAKSOLOK iha ona Dili. Para atu HAKSOLOK ita hotu ne’e mak RÓ HAKSOLOK,”Alkatiri hateten lia hirak ne’e liuhusi diskursu dialogu kompaña kandidatu Lú Olo iha kampu salaun parokiá Vikéké vila, Munisipiu Vikéké, Sesta 08 Abril 2022.
“Ha’u hakarak hateten de’it ba kamarada sira iha ona kompañia balun kontaktu ho prezidente autoridade RAEOA ona atu sosa fali ita nia saham sira ne’e, sosa hakarak entrega ro ne’e mai ita, entrega katak konkluidu,” Alkatiri afirma.
Notisia relevante: Alkatiri kontinua “habosok” povu Vikéké ho ro HAKSOLOK
Entretantu, antes ne’e bankada CNRT iha Parlamentu Nasionál konsidera Ferry Haksolok agora iha prosesu investigasaun Ministériu Públiku nune’e labele bo’ok, inklui labele aumeta tán osan. Ezemplu projetu balun husi projetu 143 ne’ebé Governu labele selu tanba tama hela prosesu investigasaun kriminál nian, nune’e laiha razaun atu Governu ida ne’e atu tau tán osan ba ferry Haksolok.
“Husu ba Câmara de Contas no Ministériu Públiku atu obriga autoridade RAEOA-ZEESM hatudu Konta Bankária ba Osan Miliaun $177.4 de dolares ne’ebé Autoridade rai iha Banku Komersiál maibé seidauk hetan auditória. Bankada CNRT hakarak hatene osan ne’e nia jurus ka funan hahú husi osan ne’e depozita iha Banku to’o ohin loron, inklui Miliaun $35 de dolares iha Fundu Ekonomia Dezenvolvimentu (FED) ne’ebé kapitalizadu ona”.
CNRT mós husu ba Ministériu Públiku atu hatene prosesu sosa USB ida ho folin $450 ne’e la’o to’o ona iha ne’ebé? Tanba Bankada CNRT fiar katak Ministériu Públiku iha kapasidade atu investiga Eskándalu USB Karun liu iha mundu ne’e ho fásil, públiku presiza hatene prosesu USB $450 ne’e to’o iha ne’ebé no la’o oinsá ona?
“Bankada CNRT ezije ba Governu de Faktu Inkonstitusionál atu labele aproveita Asaltu Podér ne’e atu salva Mari Alkatiri ba osan Miliaun $17 de dolares resin ne’ebé mout ona iha Tasi Portugál nian”.
Bankada CNRT husu ba Ministériu Públiku atu halo serbisu imparsiál no aplika doutrina katak ema hotu hanesan iha Lei nia oin. Labele halo favoritizmu ba Mari Alkatiri no indivíuu sira seluk ne’ebé halo abuzu de uzu ba povu nia osan iha RAEOA-ZEESM. Enkuantu Ministériu Públiku aselera prosesu hasoru sidadaun sira seluk.
Bankada CNRT konklui katak eskándalu Ferry Haksolok ne’e hatudu momoos oinsá estadu tomak monu tiha ba Dr. Mari Alkatiri nia mafia ho nia belun Estranjeiru Luis Pité hodi haknauk Estadu nia osan.
“Osan Miliaun $17 ne’ebé Mari Alkatiri selu tiha ba Atlantic Eagle Shipbuilding Lda ne’e lakon saugati de’it no estadu tenke hasai tan Povu nia osan hodi taka osan ne’ebé Mari Alkatiri ho nia belun sira fahe tiha ona ba malu”.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e mós tau em kestaun Títulu “Bom Jestór” ne’ebé FRETILIN tula ba Mari Alkatiri nia leten. Sera ké “Bom Jestór” ne’e mak signifika selu 100% ba sasán ne’ebe seidauk konklui nia konstrusaun? Ka “Bom Jestór” ne’e mak signifika Fakar tiha Povu nia osan Miliaun $17 ba Ferry Haksolok hafoin husu tan Estadu atu hasai tan osan atu selu ferry ne’ebé oras ne’e ferrujen hela iha tasi laran.
Eskándalu Ferry Haksolok ne’e hatudu momoos oinsá hahalok Anti Estadu husi Mari Alkatiri tanba Lider Anti Estadu mak fakar tiha Estadu nia osan saugati de’it depois hakarak husu tán osan atu taka osan ne’ebé nia gasta tiha ona.
Alkatiri lansa ona Ferry HAKSOLOK iha 2017
Ferry HAKSOLOK ne’e lansa tiha ona husi Prezidente Autoridade RAEOA, Mari Alkatiri iha loron Sesta 26 Maio 2017 iha Portugal, no konsege husik tun ró ferry haksolok ba tasi Figueira da Foz-Portugal. Antes atu hala’o lansamentu ba ró foun Timor nian ne’ebé hanaran Haksolok ne’e hetan mós bensaun husi Amo Bispo Dom Carlos Ximenes Belo, SDB no sai hanesan Inan Sarani (Madrinha) ba Ro Haksolok mak Madre Guilhermina Marcal husi Canossa Timor-Leste.
Ró-Ferry Haksolok ne’ebé Governu Timor-Leste sosa no halo konstrusaun iha Portugal husi empreza Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding no ninian Konsultor husi ISQ-Portugal remata ona no iha loron Sesta 26 Maiu 2017 hetan ona bensaun husi Amu Bispo Dom Carlos Ximenes Belo hodi husik tun ba Tasi Figueira da Foz iha Portugal.
Empreza ISQ ne’ebé sai nu’udar konsultor ba konstrusaun ró ne’e katak Ferry Haksolok ho nia naruk hamutuk metro 72 ne’e iha kapasidade atu transporta pasajeiru nain 377, kareta 23 no sasan seluk tan.
Vise Ministru Obras Públiku Tranporte no Telekomunikasaun (MOPTK) Inacio Moreira iha 2017 katak, ró foun ne’e atu sosa planeia husi kintu governu konstitusionál iha 2014 hodi mai apoiu ró Nakroma ne’ebé halo operasaun kleur ona iha nasaun foun ne’e.
Iha tempu ne’eba Mari Alkatiri selu tiha ona osan hamutuk Euro miliaun 13 resin ba kompañia Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding, maibé tuir informasaun ne’ebé iha katak kompañia ne’e deve hela kompañia rua seluk ne’ebé ikus mai lori malu ba Tribunal hodi kauza sira prende tiha Ferry HAKSOLOK, no husu ba governu Timor-Leste tenke selu tan miliaun $16,9 mak ró ne’e foin bele mai Timor-Leste.
Historikamente, konstrusaun ba ro Berlin Ramelau hahu iha tinan 2019. Ho tinan rua de’it ro ne’e atraka ona iha portu Dili dezde governasaun Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) ka VIII governu ne’ebé reprezenta husi Prezidente Konsellu Ministru Agio Pereira, asina akrodu ho Burkhard Hinz husi KfW Development Bank husi Alemaña, iha loron 13 Setembru 2019 hodi halo ro ne’e iha China.
Governu Alemão tau osan hamutuk Euro millaun €7.8, no Timor-Leste mós investe osan hamutuk millaun €7.1 ba konstrusaun ro ne’e. Governu foin finaliza pagamentu bainhira konstrusaun ba Berlin Ramelau ne’e atinje ona 100%, no lansa ona ba tasi laran atu mai Timor-Leste. Ida ne’e mak prosesu akizisaun ne’ebé moos no loos, no tuir lei, la’os hanesan akizisaun ba ro HAKSOLOK ne’ebé ninia prosesu konstrusaun seidauk hotu, maibé pagamentu kompletu uluk ona.
Autoridade Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) hili kompañia Atlantic Eagle ba governasaun dalima (V Governu) atu halo konstrusaun ba ro HAKSOLOK ho karater urjente. Tanba ne’e mak konstrusaun ba HAKSOLOK deside liu-husi ajudikasaun direta (single source) ba kompañia Atlantic Eagle ne’ebé propoin husi Mari Alkatiri no Luis Pite, ho nia folin millaun $17.
Iha tinan 2017, fulan ida molok haka tba eleisaun parlamentar, Mari Alkatiri selu ona 176% ho total osan millaun $30.7 no husik ro HAKSOLOK ba tasi laran atu mai Timor-Leste. Ro-ahi Haksolok ne’ebe hetan bensaun husi Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB no sarani husi Madre Guilhermina tuir planu atu to’o iha Dili iha fulan Novembru 2017, faktu hatudu ohin tinan 2021 atu mohu tan ona mós ro HAKSOLOK nia klamar no lalatak de’it mós seidauk to’o mai Timor-Leste, maibé Arsenio Paixão Bano promete desde 2020 katak tinan 2021 HAKSOLOK sei mai ona, no tinan 2021 sura de’it loron atu hotu ona, Bano promete fali tan dehan HAKSOLOK sei mai fali iha tinan 2022.
Maibé realidade kompañia Atlantic Eagle bosok de’it Mari Alkatiri tanba ro HAKSOLOK ne’ebé ninia folin sa’e husi millaun $17 ba millaun $30. A’at liu-tan, Alkatiri ho Luis Pite nia kompañia Atlantic Eagle ne’e bankarrota tiha ona no iha tusan barak, nune’e kompañia seluk dada tiha ro HAKSOLOK ba Tribunal iha Portugal.
Modelu negosiasaun ba sosa ro HAKSOLOK ne’e halo Estadu Timor-Leste sofre mak’as, estadu hetan prejuizu mak’as, tanba pagamentu kompleta ona iha tinan 2017, maibé tenke aumenta tan osan hamutuk millaun $27 ba millaun $30 hodi finaliza prosesu konstrusaun ba ro ne’e. Konstrusaun ba ro HAKSOLOK desde tinan 2017 to’o ohin loron mós seidauk hotu, maibé promesa sira hahu kedas husi Alkatiri to’o mai Arsenio Bano dehan HAKSOLOK sei mai iha tempu badak to’o ohin loron mós seidauk to’o mai hela de’it.
