DILI (TOP) – Kandidatura Prezidente Repúblika ba periodu 2022 to’o 2027 ho númeru sorteriu 2 hamutuk ho Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN Mari Bim Amude Alkatiri desde fulan Marsu to’o ohin loron la’o haleu teritoriu nasionál hodi halo kampaña katak, so kandidatu Lú Olo mak bele kombate korupsaun iha rai-laran, maibé ninia sanak no liman-ain kamarada sira iha instituisaun públiku oras ne’e deskonfia fó projetu ba malu de’it, halo ajudikasaun direita kona-ba importasaun foos Vietnam ba emprezariu ida ho faru partidu FRETILIN.
Ministériu Koordenadór ba asuntu Ekonómiku (MCAE) liu husi Centro Logística Nacional (CLN) halo adjudikasaun direta ba prosesu importasaun foos husi Vietname ho montante osan $4,000,000.00 atu fornese ba armazén nasionál CLN nian. Prosesu adjudikasaun direta ne’e, deskonfia iha indikasaun Konluiu, Korupsaun no Nepotizmu (KKN), tanba la iha razaun forte atu justifika projetu importasaun foos husi Vietnam ba armazén CLN ho meius adjudikasaun direita tanba la kumpre Rejime Jurídika Aprovizionamentu (RJA) nian.
A'at liután, deskonfia desizaun CLN nian ne’e ba emprezáriu “camarada” ne’ebé sai mós militante ba partidu FRETILIN.
Informasau balun ne’ebe The Oe-Kusi Post (TOP) asesu husi fontes sira besik iha MCAE no CLN katak empreza ne’ebé na’in mak militante FRETILIN ne’e la iha esperiénsia serbisu importasaun foos husi rai-liur. Nune’e, deskonfia prosesu ne’e la iha transparente ba públiku no iha tendénsia KKN.
Tuir informasaun balun katak empreza ho “faru” FRETILIN ne’e laiha esperiénsia ida kona ba fornese foos, maibé na’in ba empreza ne’e besik no iha relasaun di’ak ho Prezidente CLN Gervasio da Silva no nia asesór sira balun, inklui besik Ministru MCAE, Joaquim Amaral ho ema boot balun iha partidu FRETILIN laran.
Tuir Rejimentu Juridiku ba Aprovizionamentu katak, kontratasaun públika ho valor liu ona $1,000,000.00 tenke liu husi konkursu públiku ka tender no tenke hetan vistu husi Tribunal Kontas mak foin bele hetan, maibé tanba saida mak projetu fornesimentu foos ba armazén CLN ho valor $4,000,000.00 la iha transparente?
Empreza ho kamiza “FRETILIN” ne’e laiha kondisaun, hanesan laiha armazén iha Dili no nunka aluga ró iha nia moris tomak hodi importa foos mai rai-laran, maibé teki-teki bele hetan adjudikasaun direta.
Ho indikasaun hirak ne’ebé mensiona iha leten hatudu momoos iha KKN no ba ida-ne’e, foin lalais, Prezidente CLN Gervásio Cardoso de Jesus da Silva hateten ba jornalista sira katak, governu liu husi Ministériu Koordenadór Asuntu Ekonómiku (MCAE) no CLN halo ona desizaun ho karater emerjénsia hodi halo adjudikasaun direta ba empreza nasionál balun atu hatama foos husi Vietnam mai Timor-Leste. Projetu adjudikasaun direta (Single Source) ne’e ho valor orsamentu US$4,000,000.00 atu hatama foos ba armazén CLN hamutuk tonelada 5000.
Prezidente CLN, Gervásio Cardoso de Jesus da Silva klarifika, projetu adjudikasaun direta hatama foos husi Vietname mai Timor-Leste ne’e ho karater emerjénsia tanba foos iha armazén nasionál CLN la iha ona atu bele atende situasaun urjente ruma.
“Momentu ne’e, situasaun ida de’it. Ne’ebé ha’u haree bazeia ba lei ne’e, no ha’u konsulta mós ho jurídiku sira, ha’u dehan, imi fó opiniaun ne’e loos ka la’e, labele hakat liu lei, tanba dala-ruma kuandu utiliza fali ita-nia kompeténsia, ita liu. Tuir loloos ne’e, hotu-hotu tuir konkursu públiku,” Prezidente CLN, Gervásio Cardoso de Jesus da Silva, hatán ba jornalista sira iha nia kna’ar fatin Mandarin, Dili, foin lalais ne’e.
Prezidente CLN ne’e hatutan, oras ne’e ne’e, stoke foos iha armazén nasionál CLN la iha ona (mamuk), no iha de’it mak produtu lokál hare-kulit hirak ne’ebé CLN sosa husi agrikultór sira. maibé, bainhira jornalista sira husu autorizasaun atu ba halo observasaun ba armazén nasionál sira atu prova foos iha armazén iha ka la’e, autoridade sira CLN la autoriza ho rajaun la klaru.
“Agora stoke iha armazén mamuk, só produtu lokál mak iha, restu mak hanesan ohin ha’u hatete ne’e, depois ami hamamuk tiha ida aat sira iha konteiner laran ne’e, mak bele sura halo didi’ak, para bele hatene hira mak iha ne’e. Maibé, iha fulan-Abril nia laran, foos ne’ebé ita halo importasaun ne’e to’o iha Timor,” Gervásio informa.
Prezidente CLN ne’e esplika projetu ne’e halo de’it adjudikasaun direta, tanba Timoroan sira barak mak halo reklamasaun iha nia katak, sira iha kapasidade ba buat hotu, atu bele hatama foos hosi li’ur mai CLN. Tanba ne’e mak nia deside fó ba emprezáriu lokál sira mak hatama foos, maibé nia rasik mós husu ba sira atu tane didi’ak governu nia konfiansa ne’ebé fó ona.
Rejime Jurídiku Aprovizionamentu (RJA) la fó dalan atu halo ajudikasaun direta ba projetu importasaun foos ne’e, maibé Prezidente CLN dehan, dekretu lei CLN nian fó hela kompeténsia ba nia hodi halo ajudikasaun direta maske projetu ho valor millaun ida ba leten tenke submete ba tenderizasaun normal.
“La’e, ne’e lei mak hatete, tama iha kompeténsia, tanba haree liga ba iha situasaun ne’ebé badak liu, ne’ebé prontu, ida ne’e mak ha’u bele hola,” Gervásio esplika.
Gervásio Cardoso de Jesus da Silva dehan, tuir loloos, projetu ne’e sei halo liuhosi konkursu públiku, hodi loke oportunidade ba kompañia lokál sira atu bele kompete. Maibé, tanba haree ba iha tempu ne’ebá, tama ona iha fulan-Dezembru, nune’e tempu limitadu ba sira atu loke konkursu ba públiku.
Alende ne’e, haree mós ba iha prosedimentu ida ne’ebé naruk, presiza liu husi negosiasaun lubun ida, hanesan lori ba Ministériu Negósiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEC), oinsá halo akordu entre governu nasaun rua (G to G), no depois mós sei lori fali mai CLN, no parte Comissão Nacional Aprovizionamentu (CNA) mak loke fila-fali tán prosesu tenderizasaun.
“Mais prontu, prosedural ne’e, buat ne’e sente ba saida de’it, ha’u ta’uk dehan, keta iha stock laiha, entaun, ha’u hola medida ida ha’u fahe tuir kompeténsia CLN nian, ne’ebé hatete ona iha dekretu lei balun,” prezidente CLN afirma.
Kompañia lokál ida ne’ebé mak sei hatama foos husi Vietname mai Timor-Leste?
Prezidente CLN ne’e dehan nia la hatene ida, tanba ekipa tékniku sira mak responsabiliza nia prosesu sira tomak. Maibé, sé prezidente CLN mak hatene hotu kona-bá kompañia ida ne’ebé mak sira halo adjudikasaun bá, ema bele iha deskonfia fali nia.
Tuir planu, foos ho tonelada hamutuk 5000 ne’ebé atu mai iha CLN, sei asegura ba tinan ida nia laran, maibé depende mós ba situasaun no nesesidade povu nian iha rai-laran, bele hotu sedu iha tempu badak nia laran.
Luta Hamutuk Husu Investigasaun
Iha sorin seluk, hatán kona-bá projetu hatama foos ne’ebé CLN halo, la tuir ona Rejime Jurídiku Aprovizionamentu (RJA) ne’e, mak Sosiedade Sivíl hanesan Luta Hamutuk husu ba Comissão Anti Corrupção (CAC) atu halo investigasaun kle’an.
Diretór ezekutivu Luta Hamutuk, José da Costa “Asaloy” haree katak, buat barak ne’ebé daudaun ne’e governu halo, relasaun ho adjudikasaun direta ba projetu sira hahán nian, ida ne’e la’ós emerjénsia no urjente, tanba ne’e mak la presiza halo adjudikasaun direta.
José da Costa esplika, desizaun kona-bá adjudikasaun direta ne’e, iha ninia kondisaun sira, nia rekizitu rasik. Izemplu TL enfrenta hamlaha, dadus saida mak identifika katak TL hamlaha, agora daudaun no aban ka bainrua, hahán tenke to’o Timor.
Tuir José da Costa, adjudikasaun direta ne’e, normálmente aplika ba iha projetu sira ne’ebé tama iha tempu emerjénsia nian, hanesan rai-halai, derrepente de’it ka estrada kotu atu halo servisu ho emerjénsia no tenke hotu lalais iha tempu badak.
“Agora, mai fali iha projetu kona-bá importa foos, mak adjudikasaun direta, ha’u hanoin, ida ne’e ladún loos, no presiza hetan investigasaun husi CAC ho Ministériu Públiku, relasaun ida-ne’e, tanba ita la monu iha krize hamlaha. Agora, sá tán tempu silu batar, tempu ba produsaun hahán ne’ebé mak ita bele kolleta ona, hanesan hare, no buat barak tán” Diretór ezekutivu Luta Hamutuk, José da Costa “Asaloy” afirma.
Biar nune’e, José da Costa dehan, dala-ruma mós foos ne’ebé atu hatama mai CLN, governu atu prepara ba programa Cesta Básica faze daruak nian. Tanba esperiénsia iha 2021, governu aplika programa ne’e, maibé la haree ba kondisaun real TL, preparasaun ba agrikultór sira, derepente aplika, ikus mai hahán la to’o. Nune’e hakarak ka lakohi, tenke sosa husi nasaun li’ur.
“Ne’ebé ida ne’e mós faze ida ba preparasaun karik. Maibé ba ha’u, ida ne’e iha indikasaun korrupsaun iha laran, no KKN, tanba ha’u haree ne’e, ita ta’uk, ami seidauk hatene, sé mak ka’er projetu ida ne’e, maibé ha’u mak ne’e, ita nia Camarada sira mak fó ba malu. Ida ne’e ladún di’ak, sá tan ita atu ba hatama foos iha CLN maka adjudikasaun direta fali ne’e, ha’u hanoin ida ne’e presiza buka hatene,” José da Costa hateten.
MCAE rekoñese sosa foos tonelada 5000
Iha parte seluk, Ministru Koordenadór Asuntu Ekonómiku (MCAE), Joaquim Amaral, informa governu deside sosa tán foos tonelada 5000 husi Tailándia (Lolos Vietname) mai iha armazén ka Centro de Loguistica Nacional (CLN) Timor-Leste.
Tuir notísia ne’ebe TOP sita husi Hatutan.com katak, Ministru Joaquim Amaral klairifka, medida sira ne’ebé governu halo ne’e, iha kontestu ba seguransa alimentár nian.
Iha tinan 2021, Parlamentu Nasionál halo aprovasaun ba Orsamentu Jerál Estadu (OJE) nian ne’ebé governu propoin ho valór US$12,000,000.00 ba iha seguransa alimentár. Husi montante orsamentu ne’e, barak liu mak governu utiliza hodi sosa produtu ai-hán ne’ebé prodúz iha rai-laran, hodi suporta distribuisaun iha programa seguransa ai-hán ne’ebé foin hotu iha fulan-Fevereiru nia laran.
Ministru Joaquim Amaral esplika ba Hatutan.com ne’ebe TOP sita katak, programa seguransa ai-hán ne’e, haree iha kontextu ida luan katak, la’ós de’it ba família indivídu sira ne’ebé la iha kbiit asesu ba ai-hán, maibé mós ho situasaun ida ne’ebé mak daudaun ne’e mundu enfrenta, ai-hán komesa iha ninia stoke menus iha merkadu sira.
“Iha oportunidade ida ne’e, liuhusi CLN, halo kontratu ho kompañia sira, sosa foos iha tonelada 5000 no kontratu ne’e halo tiha, agora ita hein iha fulan-Abríl nia laran, sira bele hatama mai, atu nune’e stoke iha armazén bele iha, hodi nune’e kualkér eskasu, kelankaan ai-hán iha merkadu, bele halo intervensaun,” Ministru Joaquim Amaral hateten ba Hatutan.com, iha kna’ar fatin, Palásiu Governu, Dili, Segunda 28 Marsu 2022.
Kona-bá valór orsamentu ne’ebé utiliza hodi hatama ka sosa foos hosi Tailándia ho tonelada 5000 ne’e, Ministru Joaquim husu atu bele konfirma ho parte CLN, tanba sira mak halo akordu ho kompañia sira.
“Ha’u haree de’it volume foos ne’ebé atu hatama tuir tempu ne’ebé presiza atu tama ba iha armazén. Ida ne’e tonelada 5000,” Ministru Joaquim Amaral hateten.
Foos ho tonelada 5000 ne’e, MCAE prevee ba tinan ida nia laran, tanba Governu labele foti hotu porsaun sira ne’ebé setór privadu atu hatama.
Nia esplika, foos hirak ne’e, Governu sei uza ba halo intervensaun ba iha merkadu sira tuir nesesidade atu bele fali estabiliza folin sasán ka ai-hán iha merkadu. Maibé, Governu labele foti persentajen ne’ebé boot, tanba daudaun ne’e, foos ne’ebé hatama hosi setór privadu sira, sei la’o normál. Tanba ne’e, maka MCAE sei kontinua servisu hamutuk setór privadu kompleta malu, atu nune’e ai-hán ne’ebé sidadaun Timoroan sira presiza, bele hetan iha merkadu nasionál.
Governante ne’e afirma, relatóriu ne’ebé nia parte simu hosi parte CLN katak, foos hirak ne’e, sosa duni hosi Tailándia (lolos Vietname tuir CLN nia informasaun). Ho razaun katak, tanba iha folin ne’ebé ‘baratu no liu-liu setór privadu ne’ebé atu hatama ne’e mós sempre hili, folin ne’ebé tama iha nia planu negósiu.
Tuir Joaquim, foos Vietnam ho Tailándia hanesan país ne’ebé halo esportadór no produtór ba foos, no nia folin iha merkadu internasionál, parte kompañia privadu sira bele hili tuir sira-nia parseiru di’ak no bele hetan folin foos ne’ebé di’ak, ho tempu hatama ne’ebé lalais.
Ministru Joaquim dehan tán, desizaun fornese foos ne’e, la liu husi akordu entre Governu ho Governu (G to G), maibé diretamente ona ho kompañia, tanba iha tinan 2021, fulan-Dezembru nia laran, governu tenke halo desizaun ida.
Maske la liu ona husi akordu G to G, maibé oras ne’e, TL halo hela kontaktu ho governu Thailándia, hodi oinsá mak finaliza tiha ezbosu ka akordu entre governu rua no mós husi Kambodia. Bainhira memorandu entendimentu ne’e asina ona, bele loke dalan atu fasilita TL bele sosa foos ho tempu ne’ebé badak, no bele hetan mós folin foos ne’ebé mak tama iha orsamentu. Maibé, oras ne’e, sei liu direta entre kompañia ho kompañia.
Nesesidade konsumidór sei mantein
Ministru Joaquim Amaral hateten, tuir estimasaun ba nesesidade nasionál, ne’ebé populasaun TL tenke konsumu iha kada loron ka fulan, sei mantein tinan sira antes.
“Ita-nia konsumu seidauk muda barak, sei hanesan tinan sira anteriór, pur-ezemplu ema ida, loron ida konsumu foos kilo hira, ida ne’e seidauk muda,” Joaquim Amaral afirma. Maibé, problema ne’ebé governu preokupa mak, husu ba sidadaun hotu atu haree ai-hán lokál ne’ebé eziste iha TL, atu hasa’e nafatin produsaun.
Maske governu halo ona importasaun, tuir Ministru Joaquim katak, haree ba fenómena iha mundu, liu-liu iha kadeia de distribuisaun, hahú iha problema. Ida mak funu entre nasaun Ukránia ho Rússia, ne’ebé mak iha implikasaun ba iha folin mina, afeta ba iha transporte, no mós ba iha foli sasán ninian.
Alende ne’e, iha nasaun balu hanesan Brazil, oras ne’e sira afeta hela ba iha prodúz, tanba falla iha prosesu halo kolleta ba hare ka produtu sira. Nune’e, bainhira merkadu boot, nesesidade ba sosa mós aumenta boot liután.
Biar nune’e, Ministru Joaquim dehan, governu sei kontinua buka dalan atu hatama foos, maibé nafatin husu ba komunidade sira atu asegura ai-hán sira ne’ebé sira ida-idak iha, tanba mundu agora hasoru hela fenómena boot ida kona-bá supply, ne’ebé hetan impedimentu.
