MARABAIN (TOP) – Aproveita loron finadu, Lider Karismátiku, Kay Rala Xanana lori aifunan no lilin ba sunu hikas iha ninia fatin rezistensia ne’ebé uluk nia simu naran “Kay Rala” hosi ninia Bei-Ala “Kay Rala” iha área Marabain iha Manatuto.
José Alexandre Gusmão troka fali nia naran ba Kay Rala Xanana Gusmão iha fulan Fevereiru tinan 1976 iha foho Marabain, Manatuto. Husi tinan 1976 to’o 2020 hamutuk tinan 44 ona Xanana foin maka ba vizita hikas nia avo Kay Rala nia fatin iha foho Marabain iha loron 2 Novembru 2020.
Notisia relevante: Kay Rala katak saida?
Xanana relembra katak, hafoin Indonézia halo operasaun lori funu tama Timor-Leste iha loron 7 Dezembru 1975 hosi fronteira Bobonaro-Covalima too hadau forsa no okupa Dili, nia hamutuk ho forsa maluk António Carvalho Fera Lafahek hamutuk hela ho Forsa Diresaun da Luta iha Tibar.
Iha funu ne’e, forsa lubuk ida mate no rende, no populasaun barak forsa TNI detein no balun retira hosik hela fatin soe hela sasán no rikusoin sira hodi ba subar iha ailaran no fatuk koak.
Funu 1975 kontinua, to’o loron 31 fulan Dezembru maka Saudozu Prezidente Nicolau Lobato bolu Xanana ho Juvinal Inacio Sera Key akompaña Nicolau Lobato ba Same, Manufahi. Ho preasaun inimigu kontinua ataka makas, ikus mai Nicolau Lobato hato’o mensajen ba Xanana hodi sira kontinua luta ne’e, molok nia mate iha Aldeia Mindelu, Turisai-Same, Manufahi.
Iha funu nia laran, Xanana ho forsa maluk barak hasoru dezafiu oin-oin halai hakat iha mate rihun nia leten hodi halo forsa fahe malu namkari no komandante ida-idak halo luta tuir de’it ida-idak ninia inisitiva. Tanba imigu sobu forsa hosi Setór Fronteira Súl, hakat ba Fronteira Nortre, no sobu Sentru Norte hodi kontinua operasaun ba Sentru Súl.
Iha ona tinan 1976 maka akontese reniaun ida iha Soibada hodi organiza Estrutura Rezénsitensia no Luta Armada nian, tuir setór militár no komisáriadu politiku.
Iha altura ne’ebá, Xanana foin halo tinan 30 sai nu’udar komandante peletaun ida hodi simu mós mensajen ikus hosi Saudozu Prezidente Nicolau Lobato atu forsa espalla ba teritóriu kontinau funu.
Iha Altura ne’ebé mós, Xanana hanensa jornalista ho naran koñesidu- “Xa-Nana”. Naran istimadu nu’udar intelektuál no joven foin sa’e ne’ebé gosta hakerek opiniaun kona-ba istória Timor-Leste hodi públika iha Jornál Avoz de Timór iha momentu ne’ebá.
Haree ba funu ne’ebé todan tebes, iha tinan 1976 maka Xanana hasoru nia avó Bei Ala, “Kay Rala” hodi troka nia naran, Kay Rala nu’udar eroi ida atu organiza funu ba independensia.
Iha loron Segunda 2 Novembru 2020, liu tiha tinan 44 maka foin ba dala uluk hetan spiritu hosi Nai Maromak haruka nia ba vizita hikas fatin rezistensia ne’ebé nia simu naran, Kay Rala hodi fó onra ba nia avó ne’ebé fó naran ne’e ba nia.
“Maromak mak dehan, ha’u tenki mai vizita agradese ba Avó Kay Rala. Ha’u nia naran funu ne’e Kay Rala, Xanana ne’e (naran politika). Iha ne’e maka katuas ida, ha’u nia avó ami hasoru malu. Tanba ha’u tun ho soldadu sira mai, ami hasoru malu, nia husu imi nia komadante maka se? Soldadu sira dehan, mai ho komandante ida,” Xanana haktuir hikas istoria importante ne’e bainhira ba vizita fatin ne’e iha Marabain, Manatuto iha loron 2 Novembru 2020.
Xanana konta, iha tempu ne’eba nia nu’udar komandante peletaun Marabain nian, no bainhira to’o iha Marabain katuas ne’e husu ba nia soldadu sira katak imi nia komandante ne’e naran saida? Soldadu sira hatan, komandante nia naran José Alexandre Gusmão. Katuas ne’e dehan ba Xanana katak nia maka subar nia familia tomak durante tempu funu mundial daruak nian. No kontinua husu ba Xanana katak se hakarak manan funu ne’e tenke troka no so’e tiha naran José Alexandre ne’e, tanba naran ne’e malae mutin nian, no bainhira hasoru susar ruma iha funu laran, hakarak bolu sira, sira sei la koñese o, sira sei la proteze o, no o sei la manan funu.
“Iha funu nia laran, ó iha problema nia laran, hasoru imigu, ó bolu, ó nia bei ala sira, sira la koñese ó. Ne’e duni, ó hili naran, “Kay Rala” ka “Kay Olo”. Ha’u koñese sira, sira mós uluk funu iha ne’e, funu iha ne’eba iha tempu Portugués nian. Ha’u hanoin hela naran rua ne’e. Avo dehan, hanoin lalais ba. Ne’e mak ha’u hili naran Kay Rala. Nia husu mai ha’u taka ha’u nia matan, nia dehan ba ha’u hahú agora ba funu, ó nia naran Kay Rala,” Xanana konta.
“Kuandu iha funu tiru malu problema ho inimigu, ó bolu sira, sira sei koñese ó. Hodi ida ne’e maka Maromak dehan ba ha’u, lori aifunan ba ta’u iha ó nia avó Kay Rala nia fatin, hodi ida ne’e maka, ohin ita mai hodi tau aifuan hodi agradese ba nia tulun durante funu nia laran,” dehan Kay Rala Xanana Gusmão durante hamulak iha fatin rezistensia foho Marabain-Manatuto.
Xanana dehan, hafoin simu no desidi uja naran Kay Rala ne’e, mosu protesaun barak husi nia beiala sira durante iha funu laran.
“Iha tempu ida ha’u hasoru loos inimigu sira atu tiru ha’u, ha’u mós hamrik metin loke liman hateke ba sira lakleur sira hateke tun-sa’e fali, tanba sira lahare ona ha’u, maibé ha’u hare sira moos hela, ida ne’e tanba avo Kay Rala sira maka proteze hela ha’u”.
Xanana hatutan, hafoin simu no hili tiha naran Kay Rala, no durante funu iha ai-laran bainhira tama iha embuskada, nia lakon derepente no nakfilak aan ba animal fuik sira, hanesan manu fuik, asu no bibi.
“Imi balun kala rona ona dehan ha’u derepente lakon, derepente nakfilak aan ba asu, bibi, manu, inimigu sira la hare ha’u, buka ha’u lahetan, ne’e tanba naran Kay Rala ne’e,” Xanana esplika.
Inan-Aman hakfodak ho naran Kay Rala
Xanana hatutan, bainhira inimigu kaptura nia iha tinan 1992 hodi ba detein iha prijaun Cipinang Jakarta, Indonézia, nia aman no inan matebian, Manuel Fransisco Gusmão no Antónia Henrique Gusmão sente hafodak, bainhira rona nia naran muda ba Kay Rala ne’ebé foti tuir uma lisan hosi Laleia-Manatutu ninian ne’ebé oferese hosi nia avó hosi uma lisan Lakluta-Vikéké nian.
“Ha’u iha kumarka Cipinang, ha’u nia inan husu, ó di’ak kalae? Ha’u nia aman fali husu, ó hatene naran Kay Rala ne’e husi ne’ebé? Ha’u dehan pai ó la esplika ba ha’u kona-ba naran ne’e, no nia lembra naran ne’e ha’u nia avó nian,” nia konta.
Ikus liu, Xanana ho hamulak husu atu rai lulik ne’e hamutuk nafatin ho nia atu tulun povu no nasaun ne’e labele terus no fakar raan bebeik hodi moris iha paz no dame nian laran.
“Avó o fó tulun mai ha’u ba, atu rai ne’e labele raan sulin tan,” Xanana hamulak.
Entretantu bainhira ho ekipa seguransa sira halo vizita ba fatin lulik ne’e, Xanana ho nia ekipa la’o buka fatin rezistensia ne’e hakat tama ai-laran hakur mota no rai naruk tama sala dala ha’at. Hafoin hamulak hodi husu forsa natureza nia kbiit, ikus mai Xanana nia ekipa hetan duni fatin ne’ebé ho distansia la dook hosi Manatutu vila.
Ai-funan ne’ebe Xanana oferese hakerek ho lia fuan, “Avó Kay Rala, Obrigado Ba ó nia tulun,! Hosi Bei Oan, Kay Rala”.
Xanana ho tanis no hamulak, haktuir, bainhira hasoru susar no termina peregrinasaun iha mundu tenki ba halo’ot iha fatin ne’e nune’e bele fó valor ba kbi’it ne’ebé nia hetan hodi luta ba liberta povu no rai ida ne’e.
“Ha’u atu dehan ba imi katak, bainhira ha’u mate, mai hakoi iha ne’e. Fatin seluk ha’u lakohi. Tanba ha’u nia naran Kay Rala hahú hosi ne’e iha tinan 1976 hodi fó valór ba ha’u nia bei ala sira ne’ebé tulun ha’u iha funu nia laran, obrigado, ó tulu ha’u iha funu laran, imigu hare hela ha’u, lakleur imigu la haree tiha ha’u, buka tun buka sa’e, tanba ó taka tiha ha’u husi imimigu nia haree. Iha fatin barak avó Kay Rala obrigado ba ó nia tulun,” Xanana tanis.
Xanana kontinua hamulak dehan, funu ne’e liberta ona, husu atu avó Kay Rala fó nafatin forsa ho kbi’it matak-malirin atu lori povu no nasaun ne’e hakat ba oin sai husi mukit hodi moris iha futuru dezenvolvimentu ida ne’ebé di’ak hanesan rai seluk.
“Tulun nafatin ha’u nia serbisu, ba rai ne’e nia di’ak,” Xanana hamulak.
Antes vizita fatin rezistensia ne’e, iha dadersan oras tuku 10: 00, Xanana lori ai-funan no lilin ba hala’o vizita uluk ba nia aman no inan matebian, Manuel Fransisco Gusmão no Antónia Henrique Gusmão iha simitériu Santa Kruz, Dili.
Xanana dehan, nia fiar rai Timor-Leste ho nia kultura nu’udar Timoroan nia identidade no nia huun no abut mai husi avó bei ala sira. Ho kultura fó matak-malirin ba ema hotu hodi nune’e jerasaun ba jerasaun atu moris buras ba bebeik, respeita no adora kultura maka halibur ema hotu hodi hametin moris iha familia nian.
Lider Karismátiku ne’e dehan, bainhira Timoroan sira moris la fiar ba uma lisan, sira nia moris sei la dura, sira nia moris sei namlele de’it, no moris ne’e hanesan abuat la metin.
Durante funu tinan 24 laran, Xanana rekoñese, mós membru FALINTIL barak lori biru no bua-malus ne’ebé sira foti hosi uma lisan ida-idak ninian, no uma lisan mak subar FALINTIL no povu, hodi helik husi inimigu, to’o hetan ukun rasik aan.
