DILI (TOP) — Maske aman hamutuk ho nia oan feto inklui deputadu sira seluk desidi hodi vota kontra total Orsamentu Jeral Estadu (OJE) ba tinan 2024, maibé proposta lei orsamentu ne’e rasik konsege aprovadu ona ho total votu afavor 41 no kontra 23.
Vota kontra ne’e la’os buat foun ba partidu opozisaun FRETILIN desde sai nu’udar opozisaun iha uma-fukun Parlamentu Nasionál iha tinan 2007 to’o ohin loron. Programa sira ne’ebé di’ak mós FRETILIN sempre kontra hela de’it ho rajaun laiha benefisiu ba povu hanesan ahi eletrisidade ne’ebé oras ne’e lakan ba povu tomak iha teritóriu nasionál, ratifikasaun fronteira maritima ne’ebé nu’udar soberanu rai ida ne’e nian mós partidu istoriku ne’ebé lidera husi Francisco Guterres Lu Olo ho Mari Bim Amude Alkatiri sempre kontra hela de’it.
Sekretariu Jeral partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri sempre dehan so nia mak hatene ukun, so FRETILIN de’it mak hatene ukun ne’ebé nia rezultadu mak governu sentral aprova osan lubuk ida ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) durante tinan hitu (7) nia laran konsege susesu dezenvolve de’it suku ha’at (4) iha Oe-Kusi villa mós la hotu to’o ohin loron. Inklui prosesu pagamentu ba ro ahi HAKSOLOK ne’ebé remata no kompletu ona iha tinan 2017 mós seidauk mai to’o ohin loron. Ida ne’e mak justifika ba Sekretariu Jeral FRETILIN ne’ebé sempre hakilar so FRETILIN de’it mak hatene ukun. Seluk ne’e, lahatene ukun ida.
OJE 2024 ho montante billaun $1.95 aprovadu iha finál globál ho votu afavór 41, kontra 23, votu 19 husi FRETILIN, no votu 4 husi PLP. CNRT, PD no KHUNTO votu afavor hotu ba OJE ne’e.
Hafoin rezultadu votasaun finál global ba OJE 2024, deputadu Mari Bim Amude Alkatiri hateten, nia prezensa iha Parlamentu Nasionál (PN) la’ós atu vota kontra de’it orsamentu ne’e, maibé mós nia sente laran moras tebes tanba, haree konfrontu entre deputadu sira durante debate jeneralidade no espesialidade OJE 2024 iha PN.
“Ha’u mai ohin ne’e la’ós atu vota kontra de’it. Ha’u vota kontra tanba ha’u nia laran moras. Ha’u vota kontra, tanba klima ita harii iha diskusaun programa governu nian, ita laiha kapasidade atu kontinua. Ha’u vota kontra em nome FRETILIN nu’udar bankada ne’ebé hotu votu rihun 178 ami simu,” deputadu Alkatiri hateten liu husi nia deklarasaun politika iha PN, Kuarta 20 Dezembru 2024.
Alkatiri hatutan, razaun nia vota kontra ne’e tanba FRETILIN promete atu halo opozisaun konstrutiva no FRETILIN iha ona opoziaun. Opozisaun konstrutiva signifika, intervensaun pozitiva, intervensaun konstrutiva entre sé mak ukun, tenke ukun ba povu tomak no sé mak halo opozisaun, atu serví mós povu tomak.
“Tanba ne’e ha’u lori FRETILIN tomak mai vota kontra orsamentu ida-ne’e. Ha’u vota kontra mós, tanba ha’u lee tiha ona orsamentu ne’e, laiha indikadóres para bele hatudu ba ita, ita atu la’o ba ne’ebé. Inidikadóres do dezempeñu, falta iha orsamentu ida-ne’e. Ita tau medidas oioin, maibé la hatudu dalan atu ba oin ne’e halo nusá. Tanba ne’e, ha’u vota kontra,” Alkatiri defende ninia kartaun mean.
Durante intervensaun iha plenária PN, Mari Alkatiri informa mós katak, ninia prezensa iha PN ho objetivu ida mak atu hasoru Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, maibé la konsege.
Nia hamutuk ho nia oan feto deputada Nurima Ribeiro Alkatiri ho deputadu FRETILIN sira seluk lia ida de’it hodi vota kontra total OJE 2024 nian.
“Ha’u mai iha ne’e mós ho esperansa atu hasoru ha’u nia alin Primeiru-Ministru Xanana Gusmão. Maibé ha’u la haree nia iha ne’e. Ha’u dehan ha’u nia alin, ne’e ha’u sita ha’u nia alin ninia deklarasaun duni. Iha polítika, ha’u mak maun, iha idade nia mak maun. Ne’e mak ha’u dehan ha’u nia alin. Ha’u lakohi ofende ema ida. Ha’u la ofende ema ida,” Alkatiri espressa nia sentimentu saudades.
Alkatiri dehan, bainhira nia bolu nia alin Xanana, signifika sira iha relasaun entre irmaun. La’ós relasaun entre inimigus, ne’e laiha. Relasaun entre irmaun, laiha ódiu, laiha vingansa.
“Tanba ne’e mós, ha’u reforsa tan ha’u nia vontade para vota kontra,” Alkatiri afirma.
Kona-ba proposta Orsamentu Jerál estadu 2024 nian, Mari Alkatiri lakohi ko’alia barak, tanba debate ne’e nia asiste dala-barak, to’o nia desliga tiha televizaun, tanba nia haree konfrontasaun mak barak liu. Tanba ne’e mak nia lakohi atu ko’alia fila-fali, la kohi foti-fali problema atu iha konfrontasaun.
Sekretáriu Jerál FRETILIN ne’e hakat ba uma-fukun PN ho inisiativa rasik hodi asiste direta debate espesialidade ba OJE2024 nian, ne’ebé tama ona loron ikus, hodi hakat ba votasaun finál global.
To’o iha penária PN, Alkatiri deside ba tuur fila-fali iha nia kadeira ne’ebé molok ne’e substitui husi deputadu Antoninho Doutel Sarmento, iha ámbitu abertura sesaun plenária VI Lejislatura.
Proposta OJE 2024 ne’ebé aprovadu ho totál konsolidadu Billaun $1,95 ba Administrasaun Sentrál, RAEOA no Seguransa Sosiál, sein Fundu Rezerva Seguransa Sosiál.
Valór ida-ne’e inklui dotasaun Billaun $1,83 ba Administrasaun Sentrál no millaun $60 uza ba RAEOA.
Hosi montante totál despeza ne’ebé prevee ba Administrasaun Sentrál no RAEOA, millaun $468,8 uza ba saláriu no vensimentu, millaun $386,3 ba bens no servisu, millaun $589,7 ba transferénsias públikas, millaun $34,2 ba kapitál menór no millaun $411 ba kapitál dezenvolvimentu.
Orsamentu Seguransa Sosiál, inklui Fundu Rezerva Seguransa Sosiál, iha montante millaun $347,6. Presiza nota katak, OJE tinan 2024 prevee ho valór millaun $788,2 ba asuntu ekonómiku, millaun $467,1 ba protesaun sosiál, millaun $140,9 ba edukasaun, millaun $66,2 ba saúde no millaun $45,2 ba abitasaun no infraestruturas koletivas.
