DILI (TOP) – Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), Arsenio Paixão Bano ho nia “BOM GESTOR” Mari Bim Amude Alkatiri fila tiha ona husi Mondego, Portugal ho liman mamuk de’it, la’os fila ho ro HAKSOLOK ne’ebé uja povu nia osan selu hotu ona iha tinan 2017, maibé to’o oras ne’e seidauk mai hela de’it.
Situasaun ne’e akontese, tanba kompañia AtlanticEagle Shipbuilding ne’ebé hetan fiar husi RAEOA iha tinan 2014 hodi halo ro HAKSOLOK ne’e ikus mai bankarota, no iha tinan 2018 kompañia sub-kontrator sira mak prende tiha ro HAKSOLOK ne’e hodi labele mai Timor maske Alkatiri halo ona prosesu pagamentu 100% iha tinan 2017. Kompañia sub-kontrator sira prende tiha ro HAKSOLOK ne’e hodi ezije ba kompañia AtlanticEagle Shipbuilding tenke selu lai sira nia osan mak foin bele halo kompletu ro ne’e hodi mai Timor-Leste.
Hafoin ida ne’e, ro HAKSOLOK nia lalatak de’it mós to’o oras ne’e seidauk to’o mai hela de’it. A’at liutan, tuir rezuladu vizita badak husi Rogerio Tiago Lobato konsege deskobre katak, estaleiru ne’ebé halo ro HAKSOLOK ne’e sai paradu tiha, sai tiha hanesan fahi luhan, tanba empreza AtlanticEagle Shipbuilding ne’e laiha ona osan hodi kontinua prosesu produsaun ro HAKSOLOK.
Ho ida ne’e, tanba de’it rezultadu husi FRETILIN tama tonka PLP iha governasaun atual mak ikus mai governu tenke hasai tan millaun US $ 14 la’os atu lori ro ne’e mai Timor-Leste ona, maibé ba atu hamoris fali empreza Portugues ne’ebé bankarota tiha ona. Hahalok hanesan ne’e la’os hanaran “BOM GESTOR”, maibé “MAL GESTOR”.
Deklarasaun Alkatiri nian molok tama ba eleisaun parlamentar iha tinan 2017 sempre dehan katak, la kleur de’it ro HAKSOLOK sei mai ona hodi lori haksolok ba povu Timor-Leste. Ro ne’e la mai hela de’it. Depois dehan fali ro ne’e seidauk bele mai, tanba ro boot liu be labele atraka iha portu Dili. Nune’e hela de’it ho nia rezultadu to’o oras ne’e seidauk mai hela de’it.
Notisia relevante: Kona-ba ro HAKSOLOK Arsenio Bano bosok ten
Iha fulan Setembru liuba, Bano ho Alkatiri kontinua semu tan ba Portugal hodi hare ro HAKSOLOK ne’e, no sira nain rua ne’e fila tiha ona mai Timor-Leste iha loron hirak liuba ho liman mamuk.
Prezensa Bano ho Alkatiri iha Portugal simu husi Prezidente Câmara (Wali Kota) Figueira da Foz, Santana Lopes no administrasaun portu (pelabuhan) Figueira da Foz iha loron 26 Setembru 2022.
Tuir reportazen ida ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu husi DIÁRIO AS BEIRAS katak Bano ho Alkatiri nu’udar delegasaun asionista ba estaleiru naval Atlanticeagle ne’ebé lidera husi Mari Bim Amude Alkatiri nu’udar Prezidente Autoridade dahuluk ba RAEOA, no delegasaun ne’e mós akompaña husi embaixadora Timor-Leste ba Portugal, Isabel Amaral Guterres.
Iha reuniaun ne’e, diskuti kona-ba assuntu sira ne’ebé relasiona ho oinsa bele hamoris fali atividade empreza ne’ebé insolvensia (mate) tiha ona.
Notisia relevante: Alkatiri kontinua habosok povu Vikeke ho ro HAKSOLOK
“Foi a primeira vez que expliquei esta operação, dentro do princípio de como transformar uma desgraça em graça. Sempre defendi uma cooperação económica ampla entre Portugal e Timor-Leste, como ponto para os países de língua portuguesa”, adiantou Mari Alkatiri, em declarações ao DIÁRIO AS BEIRAS.
Notisia relevante: Xefe Suku Cunha husu Alkatiri tanba saida mak tinan 6 ona ro HAKSOLOK seidauk mai?
Alkatiri ho nia partidu istoriku FRETILIN durante tinan 10 sai nu’udar opozisaun sempre orienta ba nia deputadu sira hodi vota kontra programa governasaun Kay Rala Xanana Gusmão nian hanesan vota kontra planu eletrifikasaun nasionál ne’ebé ohin loron ema hotu sente no goja, vota kontra osan ba veteranu no idozu sira, no ida “a’at liu” mak vota kontra tan tratadu ida kona-ba soberanu fronteira maritima entre Timor-Leste ho Australia iha tinan 2019.
Durante tinan 10 mós Alkatiri konsidera obra governasaun Xanana nian gasta de’it osan, maibé bainhira governasaun Xanana fó oportunidade ba Alkatiri hodi lidera projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Oe-Kusi Ambeno durante tinan 7 nia laran, konsege gasta osan hamutuk millaun US$700 ba suku 4 de’it, la’os ba Ambeno tomak.
Susesu obra Alkatiri nian mak konsege finaliza pagamentu bar o HAKSOLOK iha tinan 2017, maibé to’o ohin loron tinan 2022 atu remata ona mós ro HAKSOLOK ne’e seidauk to’o mai Timor-Leste. Konsege konstroi aerportu Palaban ne’ebé nunka produz reseitas to’o ohin loron. Harii mós otel fitun lima ho obras sira seluk kontinua abandonadu iha Oe-Kusi Ambeno to’o agora. Hirak ne’e hotu mak susesu boot Alkatiri nian bainhira sai nu’udar “mandor” hodi lidera projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno.
Notisia relevante: FONGTIL ezije KAK prosesa lalais kazu ro HAKSOLOK
Maske fila husi Mondego, Portugal ho liman mamuk, maibé Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak mós kontinua fiar Alkatiri katak, sei lori ro HAKSOLOK ne’e mai Timor-Leste iha tempu badak
“Ha’u fiar katak sei mai, tanba la mai karik ne’e ita la konsege sosa kompañia nian ne’e, sei ita konsege iha saham barak liu iha kompaña nian ne’e iha sinal katak ró bele mai,” Primeiru Ministru (PM), Taur Matan Ruak hateten preokupasaun ne’e hafoin reuniaun ho Prezidente Repúblika iha Palasiu Prezidente Nicolau Lobato, Ai-tarak laran, Dili, Kinta 06 Outubru 2022.
“Ro HAKSOLOK empreza ne’ebé bankarota ona, ba tiha falensia, ita sosa tiha nia saham 95% purtantu kompañia ne’e, agora ita nian saida mak ita halo no husu para nia halo hotu iha ró ne’e depois nia bele halo fali atividade seluk tantu ne’e investimentu RAEOA nian.”
Ro Haksolok ne’e mós tau em kestaun títulu “BOM GESTOR” ne’ebé FRETILIN tula ba Alkatiri nia leten. Sera ké “BOM GESTOR” ne’e mak signifika selu 100% ba sasán ne’ebe seidauk konklui nia konstrusaun? Ka “BOM GESTOR” ne’e mak signifika fakar tiha povu nia osan Miliaun $17 ba ro HAKSOLOK hafoin husu tan Estadu atu hasai tan osan atu selu ro ne’ebé oras ne’e ferrujen hela iha tasi laran.
Alkatiri lansa ona ro HAKSOLOK iha 2017
Ferry HAKSOLOK ne’e lansa tiha ona husi Prezidente Autoridade RAEOA, Mari Alkatiri iha loron Sesta 26 Maio 2017 iha Portugal, no konsege husik tun ró ferry haksolok ba tasi Figueira da Foz-Portugal. Antes atu hala’o lansamentu ba ró foun Timor nian ne’ebé hanaran Haksolok ne’e hetan mós bensaun husi Amo Bispo Dom Carlos Ximenes Belo, SDB no sai hanesan Inan Sarani (Madrinha) ba Ro Haksolok mak Madre Guilhermina Marcal husi Canossa Timor-Leste.
Mari Alkatiri ho nia ekipa sira lansa ro HAKSOLOK iha Portugal iha loron 26 Maiu 2017, infelizmente to'o ohin loron ro ne'e seidauk to'o mai Timor-Leste. Credit Media ZEESM-TL.
Ró-Ferry Haksolok ne’ebé Governu Timor-Leste sosa no halo konstrusaun iha Portugal husi empreza Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding no ninian Konsultor husi ISQ-Portugal remata ona no iha loron Sesta 26 Maiu 2017 hetan ona bensaun husi Amu Bispo Dom Carlos Ximenes Belo hodi husik tun ba Tasi Figueira da Foz iha Portugal.
Empreza ISQ ne’ebé sai nu’udar konsultor ba konstrusaun ró ne’e katak Ferry Haksolok ho nia naruk hamutuk metro 72 ne’e iha kapasidade atu transporta pasajeiru nain 377, kareta 23 no sasan seluk tan.
Vise Ministru Obras Públiku Tranporte no Telekomunikasaun (MOPTK) Inacio Moreira iha 2017 katak, ró foun ne’e atu sosa planeia husi kintu governu konstitusionál iha 2014 hodi mai apoiu ró Nakroma ne’ebé halo operasaun kleur ona iha nasaun foun ne’e.
Iha tempu ne’eba Mari Alkatiri selu tiha ona osan hamutuk Euro miliaun 13 resin ba kompañia Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding, maibé tuir informasaun ne’ebé iha katak kompañia ne’e deve hela kompañia rua seluk ne’ebé ikus mai lori malu ba Tribunal hodi kauza sira prende tiha Ferry HAKSOLOK, no husu ba governu Timor-Leste tenke selu tan miliaun $16,9 mak ró ne’e foin bele mai Timor-Leste.
Historikamente, konstrusaun ba ro Berlin Ramelau hahu iha tinan 2019. Ho tinan rua de’it ro ne’e atraka ona iha portu Dili dezde governasaun Aliansa Mudansa ba Progresu (AMP) ka VIII governu ne’ebé reprezenta husi Prezidente Konsellu Ministru Agio Pereira, asina akrodu ho Burkhard Hinz husi KfW Development Bank husi Alemaña, iha loron 13 Setembru 2019 hodi halo ro ne’e iha China.
Governu Alemão tau osan hamutuk Euro millaun €7.8, no Timor-Leste mós investe osan hamutuk millaun €7.1 ba konstrusaun ro ne’e. Governu foin finaliza pagamentu bainhira konstrusaun ba Berlin Ramelau ne’e atinje ona 100%, no lansa ona ba tasi laran atu mai Timor-Leste. Ida ne’e mak prosesu akizisaun ne’ebé moos no loos, no tuir lei, la’os hanesan akizisaun ba ro HAKSOLOK ne’ebé ninia prosesu konstrusaun seidauk hotu, maibé pagamentu kompletu uluk ona.
Autoridade Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) hili kompañia Atlantic Eagle ba governasaun dalima (V Governu) atu halo konstrusaun ba ro HAKSOLOK ho karater urjente. Tanba ne’e mak konstrusaun ba HAKSOLOK deside liu-husi ajudikasaun direta (single source) ba kompañia Atlantic Eagle ne’ebé propoin husi Mari Alkatiri no Luis Pite, ho nia folin millaun $17.
Iha tinan 2017, fulan ida molok haka tba eleisaun parlamentar, Mari Alkatiri selu ona 176% ho total osan millaun $30.7 no husik ro HAKSOLOK ba tasi laran atu mai Timor-Leste. Ro-ahi Haksolok ne’ebe hetan bensaun husi Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB no sarani husi Madre Guilhermina tuir planu atu to’o iha Dili iha fulan Novembru 2017, faktu hatudu ohin tinan 2021 atu mohu tan ona mós ro HAKSOLOK nia klamar no lalatak de’it mós seidauk to’o mai Timor-Leste, maibé Arsenio Paixão Bano promete desde 2020 katak tinan 2021 HAKSOLOK sei mai ona, no tinan 2021 sura de’it loron atu hotu ona, Bano promete fali tan dehan HAKSOLOK sei mai fali iha tinan 2022.
Modelu negosiasaun ba sosa ro HAKSOLOK ne’e halo Estadu Timor-Leste sofre mak’as, estadu hetan prejuizu maka’as, tanba pagamentu kompleta ona iha tinan 2017, maibé tenke aumenta tan osan hamutuk millaun $27 ba millaun $30 hodi finaliza prosesu konstrusaun ba ro ne’e.
Konstrusaun ba ro HAKSOLOK desde tinan 2017 to’o ohin loron mós seidauk hotu, maibé promesa sira hahu kedas husi Alkatiri to’o mai Arsenio Bano dehan HAKSOLOK sei mai iha tempu badak to’o ohin loron mós seidauk to’o mai hela de’it.
