AMBENO (TOP) – Labarik orfonatu hamutuk nain 25 iha uma mahon Topu Honis Kutet durante loron ha’at (4) ona halai ba subar iha ai-laran, tanba trauma ho prezensa membru polisia nain 4 iha loron Kinta 11 Marsu 2021.
Ministériu Públiku nu’udar nain ba asaun penal, no mós nu’udar reprezentate vitima sira iha kazu alegasaun violasaun sexual ne’ebé deskonfia involve eis padre RD ne’e husu ba membru PNTL nain 4 iha Rejiaun Administrasaun Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) ba hato’o hela informasaun ruma ba labarik orfonatu sira iha uma mahon Topu-Honis kutet, no molok membru polisia sira ne’e ezekuta orden ne’e, tuir responsavel uma mahon Topu Honis, Liliana Tarung katak nia hetan ona kontaktu husi membru polisia investigasaun kriminal Lucas Falo iha loron Kuarta 10 Marsu 2021, no iha loron Kinta 11 Marsu, polisia sira ne’e to’o kedas uma mahon Topu Honis Kutet.
“Kareta foin maka to’o portaun oin, labarik sira imediata halai sai husi portaun kotuk,” esplika Liliana antes ne’e.
Notisia relevante: Deskonfia polisia ba ameasa tan labarik orfonatu Topu-Honis iha Kutet
Tuir informasaun ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) simu no asesu husi Liliana Tarung katak husi akontesementu ne’e, desde loron Kinta 11 Marsu to’o loron Domingu 14 Marsu 2021, labarik hamutuk nain 25 maka to’o oras ne’e seidauk fila ba uma mahon Topu Honis Kutet. Sira sei subar hela iha ai-laran ne’eba, tanba tauk tebes ho prezensa membru polisia sira iha loron hirak liu-ba.
Nia hatutan, labarik sira tauk, tanba membru polisia sira ne’e maka antes ne’e ba foti labarik orfonatu sira hodi halo Visum et repertum (VeR) obrigatoriu.
Tuir informasaun jeral sira kona-ba termu VeR ne’ebé TOP asesu, katak nu’udar deklarasaun eskrita ida ne’ebé halo husi médiku sira iha siensia medisina jeral. Visum halo husi pesoal saúde ho baze ezame fiziku ba vitima sira. Iha relatóriu ne’e, sei halo deskrisaun klean ba fiziku vitima sira ne’ebé ezamina ona. Visum bele halo hafoin asaun sexual ka violénsia ruma akontese kontra vitima ida. No, nia rezultadu bele fó sai hafoin iha relatóriu husi parte polisia.
Relasiona ho kazu alegasaun kriminal husi Ministériu Públiku Timor-Leste kontra eis padre RD ho kazu violasaun sexual hasoru labarik menor iha uma mahon Topu Honis, nia rezultadu VeR ne’e to’o ohin loron sei iha hela Ministériu Públiku no polisia nia liman laran, no TOP seidauk hetan asesu ba rezultadu VeR ne’e.
Liliana klarifika, iha tinan hirak liuba, labarik orfonatu lubuk ida maka hetan ona VeR ho obrigatóriu husi Ministériu Públiku koopera ho polisia no NGO balun iha Oe-Kusi Ambeno. Atidade Visum ne’e, tuir Liliana katak halo labarik sira sente tauk no trauma tebes, nune’e bainhira membru polisia sira ne’e ba tan uma mahon Topu Honis Kutet, labarik orfonatu sira ho sira nia konsiensia rasik halai ba subar tiha iha ai-laran, tanba sira tauk loos, no deskonfia polisia sira bele ka’er tan sira hodi ba halo visum, maibé kona-ba parte ida ne’e komandante polisia RAEOA, Superintendente Xefe Mateus Mendes klarifika ona, katak prezensa membru polisia nain 4 iha uma mahon Topu Honis Kutet ne’e atu ezekuta de’it orden husi Ministériu Públiku nian, la’os atu ba duni no ka’er labarik orfonatu sira iha ne’eba.
Maske nune’e, to’o oras ne’e labarik lubuk ida maka sei kontinua sente trauma nafatin hodi seidauk fila ba hela iha uma mahon Topu Honis Kutet.
“Total labarik sira ne’ebé iha ai-laran hamutuk nain 25 mesak eskola primaria de’it, ida maka remata ona ensinu sekundaria, aumenta staff nain 6, inklui ha’u ema hamutuk nain 33,” esplika Liliana.
Nia hatutan, prezensa membru polisia sira ne’e mós hato’o de’it informasaun oral, la’os informasaun eskrita. Deklarasaun ida ne’e mós justifika ho komandante polisia RAEOA, Mateus Mendes katak membru polisia sira ne’e ba Kutet atu pasa de’it informasaun husi prokuradoria ba labarik orfonatu sira iha uma mahon ne’e.
Vatikanu hasai ona RD nu’udar padre ida iha tinan 2018, no kongregasaun SVD mós hasai tiha ona husi komunidade ne’e hafoin RD rasik deklara halo duni violasaun sexual hasoru labarik orfonatu sira, maibé informasaun balun ne’ebé TOP asesu katak, RD momentu hato’o deklarasaun ne’e ho situasaun la estavel ona, iha situasaun presaun nia laran, tanba durante tinan barak nia nunka hakruk ba SVD, no tuir regra SVD nian katak kada tinan tolu tenke halo rotasaun ba misionariu SVD sira, maibé RD rasik desde hahu hela metin iha Oe-Kusi Ambeno iha tinan 1975 nunka muda ba fatin seluk. Ne’e hatudu katak, RD mós la’os ona misionariu husi SVD nian, maibé SVD foin mosu hikas hafoin kazu ne’e bainhira akontese ba públiku iha tinan hirak liu-ba.
Notisia relevante: Eis padre RD “sai ona” husi SVD desde tama iha Oe-Kusi Ambeno
Kazu ne’e hahu ona prosesu julgamentu ba dala uluk iha loron Tersa 23 Fevereiru 2021 iha Tribunal Distrital Oe-Kusi Ambeno, no tuir planu sei kontinua fali iha loron 22-23 Marsu tinan ida ne’e.
Hafoin partisipa iha julgamentu ba dala uluk nian eis padre ne’e sai husi Tibunal Ambeno fila kedas ba Dili ho ro SUCCESS, maibé molok tam aba portaun portu Mahata nian, labarik orfonatu husi uma mahon Topu Honis Mahata lubuk ida blokeia kedas nia ho tanis lian maka’as, no hola bensaun ba eis padre ne’e iha loron Tersa 23 Fevereiru 2021 horas tuku 6 lorokraik.
Notisia relevante: Tanba saida maka labarik orfonatu sira tanis ba RD?
