Oekusipost.com Oe-Kusi Ambeno – Irigasaun Tono ne’ebé inagura husi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lu Olo iha tinan 2017 ohin loron la funsiona, tanba la konsege fornese bee ba natar hamutuk hektar 1700 iha Oe-Kusi Ambeno.
Natar hamutuk 1700 iha kedas irigasaun tono nia ibun kuak, maibé to’o oras ne’e natar sira seidauk halai natar, tanba bee mak laiha duni. Tahu nurak no rai henek mak nakonu iha irigasaun ne’e nia laran.
Durante prosesu inagurasaun autoridade sira iha Oe-Kusi Ambeno promete katak, irigasaun ne’ebé supa Orsamentu Jeral Estadu (OJE) lubuk ida sei fó benefisiu direita ba natar hamutuk hektar 1770 hodi hatán ba família 961 nia presiza, ho bee batak ida ho ás 200m no bee dadoras rua katak ida boot ho naruk 26,5km no ida seluk ki’ik ho naruk 2,6km, maibé realidade hatudu katak benefisiu ne’e folin la’ek, tanba parte ida kauza husi mudansa klimatika, no ida seluk tanba teknikamente irigasaun ne’e la di’ak.
Diskursu PR Lu Olo iha momentu inagurasaun ne’e, hatete ba povu Oe-Kusi Ambeno katak, Atoni oan sira sei la sosa tan foos ona, tanba irigasaun ne’e sei fornese bee boot ba natar nain sira hodi halai natar dala rua kada tinan.
“Povu Oe-Kusi sei la sosa tan foos ona ne’e ha’u hatene, ne’ebé bee ne’e boot liu se tinan ida mak tiu sira ho labarik, jovens sira produs nafatin signifika Oe-Cuse sei la hamlaha ida,” PR Lú-olo hatete bainnhira halo observasaun direita ba Sistema irigasaunTono iha suku Cunha iha RAEOA, Sesta 09 Juñu 2017.
PR Lu Olo atual Prezidente Partidu FRETILIN ne’e mós konsidera projetu pilotu Zona Espesial Ekonómia Sosial no Merkadu (ZEESM) katak konsege lori vantajen ba povu Oe-Kusi, maske realidade hatudu vantazen la dun barak.
Natar nain sira iha Oe-Kusi Ambeno konsidera irigasaun Tono ne’e la’ós nu’udar grasa ida ne’ebé atu ajuda sira hodi halai natar dala rua kada tinan, maibé nu’udar malisan ida, tanba maske tama ona fulan Marsu nia klaran mós sira labele halai natar, tanba irigasaun ne’e lakonsege fornese ba sira.
Nune’e, tuir Xefe Suku Lifau, Crisantos Colo rekoñese katak tinan ida ne’e natar nain sira lubuk ida mak falla halai natar, tanba udan been menus. Tanba ne’e, nia husu ba autoriedade sira iha Rejiaun Espesial Administrativu Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) atu hare hadia tiha irigasaun ne’e hodi bele fornese bee ba natar nain sira.
Kauza husi udan been Menus natar nain barak husi potensia kultivu hectares 1700 Resin iha suku 4 Refere hanesan Cunha, Lalisuk, Lifau no Costa Sedauk Halai Natar
“Barajen mota Tono komesa husi inagurasaun hotu nia fó duni vantazen ba natar nain sira, maibe bazeia ba udan agora dadauk labele tanba udan Oe-Kusi laiha, maibé iha tinan rua kotuk fó benefisiu di’ak ba ami. Dadauk ne’e populasaun sira barak mak seidauk halai natar. Ita hare bee iha, maibé barazen mak nakonu fali ho rai henek,” hatete xefe suku Lifau Crisantos Colo via kontaktu telemovél ba Oekusipost.com, Segunda 8 Marsu 2020.
Iha parte seluk, Xefe Suku Lalisuk, Ermelindo Lalisuk konsidera governu gasta saugati de’it povu nia osan ba projetu irigasaun Tono, tanba faktu hatudu la fó benefisiu ba natar nain sira durante tinan hirak nia laran.
“Tuir ha’u hatene, barazen ne’eba gasta miliaun $11 mak governu estraga iha ne’eba, maibé rezultadu laiha, tanba kada tinan halai natar dala ida de’it. Labele halai dala rua, tanba irigasaun ne’e tahu nurak mak nakonu. Bee laiha,” hatete Xefe Suku Ermerlindo ba Oekusipost.com iha Padiae, Segunda 8 Marsu 2020.
Ho realidade ne’e, Ermelindo husu ba governu tenki iha planu atu oinsa hasai tiha rai henek ne’e, nunee bee bele fornese ba natar sira.
“Maibé, ha’u hakarak dehan barazen ne’e La fó benefisiu ba natar nain sira,” nia hatete
Hatan kona-bá kestaun ne’e, Diretór Agrikultura no Dezenvolvimentu Rural, Cerilio dos Remédios Baba rekoñsese situasaun ne’e nudar kauza husi udan been mak tinan ida ne’e menus.
“Barazen nia funsaun ne’e atu fornese bee ba natar sira hamutuk hektar 1717. Agora udan mós foin loron hira de’it, mota mó foin tun, nee duni ita sei utiliza irigasaun ne’e, maibé ita lakohi atu halo barazen ne’e sai hanesan lixu fatin. Liliu ba kanal sira antes tama servisu, ne’e dever natar nain sira tanba ne’eba iha ona organizasaun ba utilizasaun bee nian, oinsa sira bele organiza malu atu hamoos kanal sira nee,” nia esplika. (nin)
