LIFAU (TOP) – Uma kain kuaje 339 husi suku tolu (3) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) oras ne’e sente preokupa tebes ho prosesu dezenvolvimentu liliu alargamentu estrada nian ne’ebé hahu okupa ona to’os nain no natar nain sira nia rai.
Komunidade hirak ne’e sente triste no preokupadu basa Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN atual eis Prezidente Autoridade ba RAEOA, Mari Amude Alkatiri durante nia mandatu tinan lima iha rai-ketan Oe-Kusi Ambeno halo povu barak mak lakon sira nia rai, no kuaje maioria seidauk kompensasaun to’o ohin loron.
Programa Oe-Kusi Nabilan, no Oe-Kusi Naleok ne’ebé antes ne’e eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Mari Bim Amude Alkatiri halo liu husi programa televisivu nakonu de’it ho pressaun no sofrimentu oioin.
Hafoin Alkatiri nia mandatu remata nu’udar Prezidente Autoridade ba RAEOA iha tinan 2017, la’os lori ksolok ba povu sira iha Ambeno, maibé lori tristeza boot ida.
Rai sira ne’ebé Alkatiri hamutuk ho Arsenio Paixão Bano “hadau” hodi halo infraestrutura sukata sira iha Ambeno ne’e durante tinan 8 ona seidauk hetan kompensasaun.
Notisia relevante: Autoridade RAEOA “bosok” José da Cunha tinan 5 ona
Komunidade hamutuk 64 ne’ebé afetadu ba implementasaun projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonómia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hahu iha tinan 2015 to’o 2019 iha Oe-Kusi Ambeno to’o oras ne’e seidauk hetan indemnizasaun.
Implementasaun projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno rezulta komunidade sira husi suku Nipani, Costa, Lifau, no Suku Lalisuk tenke lakon sira nia rai, no to’o oras ne’e barak mak seidauk hetan kompensasaun.
Situasaun hanesan ne’e ohin loron kontinua repete tan ona husi atual Prezidente Autoridade RAEOA, Arsenio Paixão Bano ne’ebé hahu lansa de’it projetu estrada barak iha Ambeno no okupa povu barak nia rain, maibé seidauk iha esplikasaun klaru katak, estadu rejional ne’e sei halo kompensasaun ba povu sira ka la’e.
Empreza Estatal Indonézia, PT. Waskita Karya kontinua manan tan projetu hadia estrada ho distansia 16 iha Oe-Kusi Ambeno ho total orsamentu millaun US $23 hafoin halakon empreza rua iha prosesu tenderizasaun aberta ne’ebé hala’o husi autoridade Oe-Kusi Ambeno foin lalais.
Iha tinan 2014, empreza estatál Indonézia ne’e mós mak manan tenderizasaun hodi halo estrada no ponte sira husi Sakato-Sumlili (13Km), Sumlili-Pante Makasar-Airport (4Km), Airport-Lifau (3Km), no Lifau-Tono (2Km) liu husi dalan ajudikasaun direta (Single Source) ho nia total orsamentu millaun US $2,063,613.15.
Tuir dokumentu tenderizasaun ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu, projetu estrada ho distansia 16Km ne’e hahu husi ponte Noe-Fefan nia rohan ba to’o suku Suni-Ufe (Oe-Nunu) ne’ebé tama ba iha área sub-rejiaun Nitibe. Durasaun konstrusaun estrada ne’e sei lori de’it tempu fulan 22 tenke remata ona.
Notisia relevante: Waskita Karya manan tan projetu estrada 16Km ho total millaun U$ 23 iha Ambeno
Komunidade sira ne’ebé oras ne’e sai afetadu maka’as ba projetu konstrusaun estrada ho distansia 16Km husi ponte Noe-Fefan ba to’o Oe-Nunu (Suni-Ufe) mak komunidade sira husi suku Lifau, Taiboko no Suni-Ufe rasik.
Marcelo Falo nu’udar komunidade afetadu ba projetu alargamentu estrada husi ponte Noe-Fefan to’o Oe-Nunu oras ne’e sente preokupadu tebes, tanba sei lakon direitu ba nia rai, nune’e nia halo esplikasaun ba Prezidente Autoridade RAEOA, Arsenio Paixão Bano katak, Konstituisaun RDTL hateten momoos kona-ba sidadaun Timoroan iha direitu atu hetan rai pedasuk ida, no bainhira Estadu atu foti ka presiza rai pedasuk ne’e atu halo dezenvolvimentu mós tenke iha kompensasaun ruma, la’os foti hadau de’it hanesan akontese ona iha tinan lima ba kotuk.
“Ha’u hakarak husu ba Prezidente Autoridade no mós Sekretariu Terras atu bele esplika lai ba ami kona-ba lei terras no propriedade no mós bele esplika mós kona-ba Rejime Espesial ne’e ko’alia kona-ba saida tanba, ami preokupa bele lakon ami nia direitu ba rai,” Marcelo Falo hato’o lia-hahusuk ne’e bainhira partisipa iha dialogu entre komunidade afetadu sira ho Prezidente Autoridade RAEOA, Arsenio Paixão Bano iha bairo Aos-Ero iha suku Lifau, Oe-Kusi Ambeno, Kinta 16 Fevereiru 2023.
Notisia relevante: Tinan 8 ona seidauk selu indemnizasaun iha Ambeno
Konstituisaun RDTL iha Artigu 54 ko’alia kona-ba Direitu ba Propriedade Privadu
- Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privada, no bele fó ba ema seluk bainhira sei moris no mós bainhira mate, tuir lei nia lalao’k.
- Labele uza propriedade privada hodi estraga fali nia funsaun sosiál.
- Atu hetan eh hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu públiku, tenke selu indeminizasaun loloos ba sidadaun, tuir lei haruka.
- Ema sidadaun nasionál de’it maka bele iha direitu ba propriedade privada sidadaun nian.
“Maibé agora ha’u hakarak husu ba ita boot sira, dadaun ne’e autoridade foti ona ami nia rai atu halo dezenvolvimentu, bainhira loos mak selu indemizasaun ne’e,” Marcelo husu.
“Depois liga ba Lei Terras no Propriedade katak, ami povu bele oferese ami nia rai ba estado atu halo dezenvolvimentu, maibé tenki selu uluk lai indeminizasaun mak bele halo dezenvolvimentu, ida ne’e mak ami presiza hatene,” Marcelo Falo kontinua ezije nia direitu tuir mandatu konstituisaun RDTL iha artigu 54 ne’e.
Preokupasaun hanesan mós hato’o husi komunidade afetadu, Mateus Auni ne’ebé sente triste tebes tanba, tenke lakon nia natar ne’ebé lokaliza iha fatin tolu kedas hanesan iha Kolomboe, Tanah Desa, nos Holok-Haub.
Natar-nain Mateus Auni durante tinan ida ona labele halai natar hirak ne’e, tanba impaktu husi kompañia Waskita Karya ne’ebé suru tetuk tiha ona nia natar sira ne’e tanba de’it atu Haluan estrada husi ponte Noe-Fefan ba to’o Oe-Nunu. Situasaun ne’e lamentavel tebes ba natar-nain sira iha área ne’e.
“Ami sente triste, tanba ami seidauk sobu ami nia lutu, iha natar, maibé kompañia mai lori eksavator sobu no estradaga tiha ami nia lutu sira, tanba komunidade iha Suku Lifau maioria moris hanesan natar-nain. Se governu estraga ona ami nia natar sira ne’e, entaun ami povu kiik atu han-hemu iha ne’ebé?,” natar-nain Mateus Auni hato’o nia preokupasaun.
Natar-nain, Raimundo Abi mós hasoru situasaun hanesan ho Marcelo Falo no Mateus Abi ne’ebé kompañia waskita Karya hamutuk ho autoridade RAEOA suru tetuk tiha ona ninia natar, maibé to’o oras ne’e seidauk hetan kompensasaun ruma.
Abi hatutan, kuaje natar hektar rua (2Ha) mak hetan estragus husi kompañia waskita Karya ho autoridade RAEOA, maibé seidauk iha kompensasaun ruma to’o ohin loron.
“Ami hanesan natar-nain sente triste tebes, tanba autoridade okupa ona ami nia natar sira kuaze hekatar rua resin atu halo estrada, maibé ami seidauk hetan ami nia direitu ba indeminizasaun ne’e, bainhira mak ami bele ami nia direitu ne’e?,” Abi kestiona.
Hatan ba preokupasaun hirak ne’e, Prezidente Autoridade ba RAEOA, Arsenio Paixão Bano katak, nia alista hotu ona preokupasaun hirak ne’e, no sei halo diskusaun klean ho parte Sekretariu Rejiaun Agrikultura molok halo kompensasaun ba natar nain sira ne’ebé sai afetadu.
Notisia relevante: Lucia Neno ameasadu sei lakon nia natar iha Ambeno
“Ohin ita ko’alia kona-ba plantasaun, maibé ita seidauk ko’alia kona-ba natar sira atu selu ne’e oinsa, tanba ne’e ha’u sei diskuti ho Sekretariu Rejiaun Agrikultura, kira-kira ita nia kebijakan ne’e ba natar, atu selu oinsa, no nia valor ne’e hira,” Prezidente Autoridade ba RAEOA, Arsenio Paixão Bano esplika ba natar nain sira.
Governasaun hirak liuba ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho nia projetu eletrifikasaun nasionál iha Hera-Dili, no mega projetu sira seluk iha Suai-Kovalima sempre halo kompensasaun ba komunidade sira ne’ebé lakon sira nia rai ba projetu hirak ne’e, maibé bainhira Alkatiri ho Arsenio Bano por acaso (sorte) hetan netik oportunidade ba ukun iha Oe-Kusi Ambeno seidauk halo kompensasaun ba komunidade lubuk ida ne’ebé lakon sira nia rai ba iha implementasaun projetu pilotu ZEESM.
