AMBENO (TOP) — Programa Oe-Kusi Nabilan, no Oe-Kusi Naleok ne’ebé antes ne’e eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Mari Bim Amude Alkatiri halo liu husi programa televisivu nakonu de’it ho pressaun no sofrimentu oioin.
Hafoin Alkatiri nia mandatu remata nu’udar Prezidente Autoridade ba RAEOA iha tinan 2017, la’os lori ksolok ba povu sira iha Ambeno, maibé lori tristeza boot ida.
Rai sira ne’ebé Alkatiri hamutuk ho Arsenio Paixão Bano “hadau” hodi halo infraestrutura sukata sira iha Ambeno ne’e durante tinan 8 ona seidauk hetan kompensasaun.
Komunidade hamutuk 64 ne’ebé afetadu ba implementasaun projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonómia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hahu iha tinan 2015 to’o 2019 iha Oe-Kusi Ambeno to’o oras ne’e seidauk hetan indemnizasaun.
Implementasaun projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno rezulta komunidade sira husi suku Nipani, Costa, Lifau, no Suku Lalisuk tenke lakon sira nia rai, no to’o oras ne’e barak mak seidauk hetan kompensasaun.
“Hotel Bintang lima ne’e ha’u nian, ha’u agradese tanba autoridade halo tiha ona hotel ita bele hela, no halo dezenvolvimentu iha ita nia rai, maibé ha’u la satisfas ho autoridade la konsidera ami rai na’in” Constancio Suni hateten preokupasaun ne’e ba The Oe-Kusi Post (TOP), iha hotel Bintang Lima, Segunda 27 Juñu 2022.
Nia hatutan, familia rai afetadu atu husu Tanba saida mak autoridade RAEOA to’o agora seidauk selu kompensasaun ba rai afetadu sira.
Nia sei lembra, molok hahu implementa projetu pilotu ZEESM, Alkatiri mak lidera dialogu ida ho komunidade sira iha Oe-Kusi Ambeno, no tuir Suni katak iha tempu ne’eba Alkatiri promete katak, bainhira Estadu presija komunidade sira nia rai mak Estadu sei fó kompensasaun. Deklarasaun Alkatiri nian ne’e hanesan de’it ho deklarasaun sira kona-ba kazu ro HAKSOLOK ne’ebé nia pagamentu kompletu tiha ona iha tinan 2017, maibé to’o ohin loron seidauk mai hela de’it.
“Rai barak mak autoridade RAEOA okupa ona halo dezenvolvimentu. Agora ami rai afetadu hakarak durante tinan 8 bele ka la’e selu ona kompensasaun ne’e,” Constansio hateten.
“Oe-Kusi ne’e, pertense ba Timor Leste ka la’e? Tanba saida mak iha Suai governu selu ona kompensasaun. Iha Hera mós selu ona kompensasaun, agora aeroportu Komoro mós atu prosesu ona atu selu kompensasaun, tanba saida mak iha RAEOA durante tinan 8 ona mós seidauk bele selu,” Costancio Suni ezije.
Iha fatin hanesan Regina Olan nu’udar familia afetadu ne’e hateten, iha sosiálizasaun atu implementa mega projeitu ZEEMS, ne’e ko’alia dehan buat hotu sei la’o ho di’ak, tanba saida mak to’o faze implementasaun ne’e povu barak mak terus ba projeitu ZEEMS ne’e.
“Ha’u hakarak husu ba Ministru Justisa katak, diferensia saida entre Oe-Kusi Ambeno no Suai kona-ba assuntu kompensasaun,” nia husu esplikasaun.
Nune’e mós vitima afetadu Fulolo, Domingos Neno Abi katak to’o oras ne’e seidauk hetan kompensasaun ruma.
"Uma ne'ebé mak husi governu muda ba fatin seluk ne’e hamutuk uma 4 inklui ha'u nian, maibé to'o agora sira sidauk selu ami nia uma. Uluk Mari Alkatiri mak estraga to'o ikus nia sai husi Oe-Kusi Ambeno, nia haluha tiha estragu sira ne'ebé halo," espresa Abi.
Ministru Justisa (MJ) Tiago Amaral Sarmento hateten, iha governu atual konsege produz ona dekretu lei barak ona maibé, seidauk iha rai ki’ik oan ida.
“Ita seidauk sai nain ba rai agora ita introduz lei barak no uma estadu lei sira ne’e importante ba Timoroan hotu agora uma ka rai estadu tenke selu ba estadu. Iha ona lei ida atu define kona-ba uma ka rai iha uluk português nia tempu, iha tempu indonenzia husik hela agora ukun aan ne’e, sé mak nain kona-ba rai estadu ne’e no provadu sira ita atu prosesu halo oinsa agora ita iha ona lei estadu mosu ona problema kona-ba rai iha teritoriu tomak,” Ministru Tiago esplika ba komunidade sira iha Hotel Fitun Lima iha Oe-Upun ne’ebé lokaliza iha Lifau, Oe-Kusi Ambeno.
Entretantu, Prezidente Autoridade ba RAEOA Arsenio Paixão Bano katak iha tinan kotuk liu-bá orsamentu besik millaun US $ 1 hodi halo kompensasaun maibé, presiza halo mekanizmu titulu rai ida ne’ebé klaru.
“Tanba autoridade bele selu ema nia rai sem titulu la klaru aban bainrua estadu sei husu fila-fali selu tiha ona ba rai ne’ebé mak sem titulu klara tanba ne’e, ita iha ona osan maibé seidauk selu tan ba rai balun seidauk iha titulu klaru,” nia hateten.
Entretantu, bainhira governasaun hirak liuba ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho nia projetu eletrifikasaun nasionál iha Hera-Dili, no mega projetu sira seluk iha Suai-Kovalima sempre halo kompensasaun ba komunidade sira ne’ebé lakon sira nia rai ba projetu hirak ne’e, maibé bainhira Alkatiri ho Arsenio Bano por acaso (sorte) hetan netik oportunidade ba ukun iha Oe-Kusi Ambeno seidauk halo kompensasaun ba komunidade lubuk ida ne’ebé lakon sira nia rai bai ha implementasaun projetu pilotu ZEESM.
