AMBENO (TOP) – Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri durante ne’e hetan titulu boot ida mak BOM GESTOR ka jestor di’ak, maibé eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão sente arepende tebes bainhira nomeia Alkatiri nu’udar jestor ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), tanba durante jere projetu pilotu ne’e la fó benefisiu sosial ba povu sira iha Oe-Kusi Ambeno.
Xanana konta, molok implementa projetu pilotu ZEESM iha rai-ketan Oe-Kusi Ambeno, nia rasik mak lori Alkatiri ba hala’o estudu komparativu ida iha Repúblika Popupar China (RPC) hodi hasoru direitamente ho Prezidente Xi Jin Ping iha tempu ne’eba.
“Ha’u lori nia ba Xina dala tolu kedas hodi ba aprende kona-ba ZEESM, no ami nia vizita durante semana ida Prezidente Xi Jin Ping mak responsabiliza hotu, tanba sira hakarak tebes atu ita bele aprende no implementa zona espesial ne’e, maibé saida mak akontese durante ne’e Mari haluhan total tiha,” Xanana konta historia ne’e ba povu Ambeno iha Numbei, Oe-Kusi villa, Kinta 12 Janeiru 2023.
“Ita konfia nia tanba nia nu’udar dotor ida, no durante tinan 24 iha de’it rai-liur be ita hanoin katak nia sei iha kapasidade di’ak hodi jere projetu ne’e, maibé realidade hatudu durante tinan hitu (7) mai ka’er Oe-Kusi Ambeno konsege halo de’it Estrada iha suku ha’at nia laran, la’os halo iha Oe-Kusi tomak,” Xanana sente arepende.
Xanana esplika, zona ekonomia espesial iha mundu ne’e barak, maibé ida ne’ebé susesu no di’ak liu mak iha Xina, no ekonomia sosial merkadu ne’e nia signifikadu katak, atu fó benefisiu direita ba povu Oe-Kusi Ambeno.
“Maibé ida ne’e ha’u nia sala hotu, tanba ha’u mak husu nia mai iha ne’e. Durante iha ne’e povu barak mak ladun hetan benefisiu husi zona ekonomia sosial ne’e,” Xanana konta hodi kontinua husu deskulpa ba povu Ambeno ba ninia desijaun ne’ebé nomeia Alkatiri ba lider ZEESM durante tinan hitu iha rai-ketan ne’e.
Entretantu iha parte seluk, Xanana husu deskulpa ba povu Oecusi, tanba hanesan lider nasionál fo fiar no hili tiha Alkatiri ba atu jere projetu pilotu ZEESM, ikus mai halo dezenvolvimentu infra-estrutura hanesan estrada no ponte iha de’it vila laran, no suku 14 sira seluk kontinua abandonadu to’o ohin loron.
“Iha ne’e tinan hitu, Alkatiri halo de’it estrada iha vila, depois mak hakilar dehan CNRT ka’er ukun tinan 10 halo korrupsaun boot, maibé nia iha ne’e tinan 7 ho osan boot halo de’it mak estrada oan ne’e iha villa laran, tanba ne’e CNRT tenke manan iha ne’e hodi ita hadia,” Xanana hateten.
Iha fatin hanesan, Sekretariu Jerál Partidu CNRT, Dato Sri Fransisco Kalbuadi Lay dehan envolvimentu deputadu CNRT sira hodi fahe informasaun ba povu no rekolla problema ne’ebé povu enfrenta atu buka solusaun.
Oe-Kusi Ambeno kompostu husi postu ha’at mak Pante Makassar, Oe-Silo, Pasabe no Nitibe, no iha suku 18, maibé mandatu Alkatiri nian durante tinan 7, gasta tempu hodi dezenvolve de’it suku 4 iha postu administrativu ka sub-rejiaun Pante Makassar, no fatin sira seluk ninia kondisaun laiha mudansa desde tempu colonial Portugues to’o ohin loron.
Tinan 8 ona seidauk selu indemnizasaun iha Ambeno
Programa Oe-Kusi Nabilan, no Oe-Kusi Naleok ne’ebé antes ne’e eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Mari Bim Amude Alkatiri halo liu husi programa televisivu nakonu de’it ho pressaun no sofrimentu oioin.
Hafoin Alkatiri nia mandatu remata nu’udar Prezidente Autoridade ba RAEOA iha tinan 2017, la’os lori ksolok ba povu sira iha Ambeno, maibé lori tristeza boot ida. Tanba, rai sira ne’ebé Alkatiri hamutuk ho Arsenio Paixão Bano “hadau” hodi halo infraestrutura sukata sira iha Ambeno ne’e durante tinan 8 ona seidauk hetan kompensasaun.
Komunidade hamutuk 64 ne’ebé afetadu ba implementasaun projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonómia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hahu iha tinan 2015 to’o 2019 iha Oe-Kusi Ambeno to’o oras ne’e seidauk hetan indemnizasaun.
Implementasaun projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno rezulta komunidade sira husi suku Nipani, Costa, Lifau, no Suku Lalisuk tenke lakon sira nia rai, no to’o oras ne’e barak mak seidauk hetan kompensasaun.
“Hotel Bintang lima ne’e ha’u nian, ha’u agradese tanba autoridade halo tiha ona hotel ita bele hela, no halo dezenvolvimentu iha ita nia rai, maibé ha’u la satisfas ho autoridade la konsidera ami rai na’in,” hateten Constancio Suni.
Nia hatutan, familia rai afetadu atu husu tanba saida mak autoridade RAEOA to’o agora seidauk selu kompensasaun ba rai afetadu sira.
Nia sei lembra, molok hahu implementa projetu pilotu ZEESM, Alkatiri mak lidera dialogu ida ho komunidade sira iha Oe-Kusi Ambeno, no tuir Suni katak iha tempu ne’eba Alkatiri promete katak, bainhira Estadu presija komunidade sira nia rai mak Estadu sei fó kompensasaun. Deklarasaun Alkatiri nian ne’e hanesan de’it ho deklarasaun sira kona-ba kazu ro HAKSOLOK ne’ebé nia pagamentu kompletu tiha ona iha tinan 2017, maibé to’o ohin loron seidauk mai hela de’it.
“Rai barak mak autoridade RAEOA okupa ona halo dezenvolvimentu. Agora ami rai afetadu hakarak durante tinan 8 bele ka la’e selu ona kompensasaun ne’e,” Constansio hateten.
“Oe-Kusi ne’e, pertense ba Timor Leste ka la’e? Tanba saida mak iha Suai governu selu ona kompensasaun. Iha Hera mós selu ona kompensasaun, agora aeroportu Komoro mós atu prosesu ona atu selu kompensasaun, tanba saida mak iha RAEOA durante tinan 8 ona mós seidauk bele selu,” Costancio Suni ezije.
Iha fatin hanesan Regina Ola nu’udar familia afetadu ne’e hateten, iha sosiálizasaun atu implementa mega projeitu ZEEMS, ne’e ko’alia dehan buat hotu sei la’o ho di’ak, tanba saida mak to’o faze implementasaun ne’e povu barak mak terus ba projeitu ZEEMS ne’e.
Nune’e mós vitima afetadu rai Fulolo, Domingos Neno Abi katak to’o oras ne’e seidauk hetan kompensasaun ruma.
"Uma ne'ebé mak husi governu muda ba fatin seluk ne’e hamutuk uma 4 inklui ha'u nian, maibé to'o agora sira sidauk selu ami nia uma. Uluk Mari Alkatiri mak estraga to'o ikus nia sai husi Oe-Kusi Ambeno, nia haluha tiha estragu sira ne'ebé halo," espresa Abi.
Kona-ba kestaun ne’e, antes ne’e Ministru Justisa (MJ) Tiago Amaral Sarmento hateten, iha governu atual konsege produz ona dekretu lei barak ona maibé, seidauk iha rai ki’ik oan ida.
“Ita seidauk sai nain ba rai agora ita introduz lei barak no uma estadu lei sira ne’e importante ba Timoroan hotu agora uma ka rai estadu tenke selu ba estadu. Iha ona lei ida atu define kona-ba uma ka rai iha uluk português nia tempu, iha tempu indonenzia husik hela agora ukun aan ne’e, sé mak nain kona-ba rai estadu ne’e no provadu sira ita atu prosesu halo oinsa agora ita iha ona lei estadu mosu ona problema kona-ba rai iha teritoriu tomak,” Ministru Tiago esplika ba komunidade sira iha Hotel Fitun Lima iha Oe-Upun ne’ebé lokaliza iha Lifau, Oe-Kusi Ambeno.
Prezidente Autoridade ba RAEOA Arsenio Paixão Bano katak iha tinan kotuk liu-bá orsamentu besik millaun US $ 1 hodi halo kompensasaun maibé, presiza halo mekanizmu titulu rai ida ne’ebé klaru.
“Tanba autoridade bele selu ema nia rai sem titulu la klaru aban bainrua estadu sei husu fila-fali selu tiha ona ba rai ne’ebé mak sem titulu klara tanba ne’e, ita iha ona osan maibé seidauk selu tan ba rai balun seidauk iha titulu klaru,” nia hateten.
Bainhira governasaun hirak liuba ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho nia projetu eletrifikasaun nasionál iha Hera-Dili, no mega projetu sira seluk iha Suai-Kovalima sempre halo kompensasaun ba komunidade sira ne’ebé lakon sira nia rai ba projetu hirak ne’e, maibé bainhira Alkatiri ho Arsenio Bano por acaso (sorte) hetan netik oportunidade ba ukun iha Oe-Kusi Ambeno seidauk halo kompensasaun ba komunidade lubuk ida ne’ebé lakon sira nia rai bai ha implementasaun projetu pilotu ZEESM.
Author: João CaunanWebsite:https://www.oekusipost.comEmail:Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
Jornalista
Jornalista The Oekusi Post iha Ambeno, Oekusi, RAEOA.
Bandu atu hetan envelope ka sasan ruma husi fontes informasaun sira.
