LIFAU (TOP) – Natar hektar lubuk ida iha suku Lifau, Oe-Kusi Ambeno, durante tinan barak abandonadu, tanba udan been menus, maibé Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), José Luis Guterres “Lugu” tulun ona natar nain sira, no prontu ona atu halai natar iha tinan ida ne’e.
Bazeia ba surat pedidu husi natar nain hamutuk ema nain 169 ba Prezidente Autoridade katak, sira husu de’it ekipamentu pezadu (exavator) hodi satan netik bee mota iha Talaka Noel-Fefan (Ponte Mota-Ibun) ba natar sira hamutuk 145Ha ne’ebé kompostu husi natar Usapi Ana (Ai-dak ki’ik) ho nia luan hektar 60 (60Ha), no nain hamutuk 77, natar Kaimeo luan 45Ha, no nain sira hamutuk ema nain 55, natar Kak Tua Ana iha 30Ha ho ema nain 30, no natar Noel-Fefan 10Ha ho ema nain 12.
Natar nain sira ne’e esplika katak, sira husu apoiu ne’e, tanba kada tinan komunidade (natar nain) sira sempre tau hamutuk osan hodi selu ekipamentu pezadu husi kompañia sira ho montante osan $1000 atu satan bee mota ne’e hodi fornese bee ba sira nia natar. Ho pedidu ne'e, ikus mai Prezidente Autoridade responde kedas sira nia pedidu hodi haruka empreza 4 Primos (Empat Saudara) ba satan bee mota ne'e.
“Maibé, tinan ida ne’e ami lakonsege realiza, tanba situasaun Estadu emerjénsia ho moras Covid-19 ne’ebé iha, halo ami susar tebes atu hetan osan,” esplika natar nain sira ne’ebé asina husi xefe suku Lifau, Crisantos Kolo iha loron 19 Maiu 2020.
Canisius Ole nu’udar natar nain iha natar Oe-Le’u katak durante tinan rua ona, nia la halai natar iha Oe-Le’u ne’e, tanba impaktu husi bee menus, maibé ho tulun husi Prezidente Autoridade Lugu, tinan ida ne’e nia bele halai hikas natar ne’e.
"Kontente tebes ne’ebé semana oin ha’u mai bo’ok ona, tanba tinan 2 ami husik hela de’it, tanba bee menus,” agradese Ole ba Lugu iha natar Oel-Le’u, Lifau, Oe-Kusi Ambeno, Domingo 31 Maiu 2020.
Iha fatin hanesan, xefe suku Lifau, Crisantos Colo katak, durante ne’e natar nain barak mak labele halai ona sira nia natar, tanba rai-loron ne’ebé nia tempu naruk liu, no tempu udan itoan de’it ikus mai kauza bee menus hodi difikulta tebes nia komunidade sira ne’ebé maioria natar nain labele halai sira nia natar.
“Tanba ne’e mak ha’u ho ha’u nia komunidade sira agradese tebes ba tulun husi Prezidente Autoridade, no kontente liutan, tanba bele to’o mai fatin ne’e hodi hare diretamente,” hateten Colo.
The Oe-Kusi Post observa, molok excavator satan bee mota ne’e, Prezidente Autoridade Lugu hamutuk ho natar nain sira halo uluk seremónia ritual hodi husu lisensa ba lulik sira iha área ne’e atu nunee labele iha impedementu ruma.
"Buat ida di’ak liu mak tuir ita nia tradisaun ne'e sempre iha seremónia tradisional ne'ebé katuas lia nain sira halo. Ita hotu asisti ha’u mós laran ksolok para bele hare katak iha kontinuasaun ba buat ne’ebé bei ala sira husik hela mai ita, hanesan tradisaun ne'e para bele fó matak-malirin hodi serbisu di’ak atu kolleta foos kada tinan,” Lugu esplika. 
Entretantu, irigasaun Tono ne’ebé inagura husi Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lu Olo iha tinan 2017 ohin loron la funsiona, tanba la konsege fornese bee ba natar hamutuk hektar 1700 resin iha Oe-Kusi Ambeno.
Natar hamutuk 1700 iha kedas irigasaun tono nia ibun kuak, maibé to’o oras ne’e natar sira seidauk halai natar, tanba bee mak laiha duni. Tahu nurak no rai henek mak nakonu iha irigasaun ne’e nia laran.
Notisia relevante: Natar Hektar 1700 Iha-Oe-Kusi Ambeno Abandonadu .
