DILI (TOP) — Diretor ezekutivu Forum Organizasaun Naun-Govermental Timor-Leste (FONGTIL), Daniel Santos do Carmo ejize ba Komisaun Anti-Korupsaun (KAK) tenke halo kaptuasaun ba membru governu nain hitu (7) no partisipante nain 120 ne’ebé ba tuir expo Dubai, tanba lori prejuizu (kerugian) maka’as ba osan Estadu nian.
“Tanba prezuiju ba estadu. Iha ami nia ejiziensia ida maka karik delegasaun ne’e to’o iha Timor Leste ami nia sujenstaun katak, KAK bele halo kapturasaun, ne’e ami ejize ba membru nain hitu (7), no mós ema nain 120 ho kapturasaun,” hateten Daniel Santos do Carmo hafoin hato’o keixa ba iha edifisiu KAK iha Fárol-Dilio, Kinta 21 Outubru 2021.
Nia hatutan, kapturasaun ne’e la’os signifika katak lori kedas sira ba iha Tribunal ka kadeia, mibé kapturasaun atu prosesa sira tuir padraun legal ne’ebé KAK iha. Karik KAK iha duni evidensia sira ami hato’o ne’e priense duni rekezitu sira ne’ebé iregularidade ruma ka aktu sira ne’ebé halo ne’e priense duni krimi ka la’e?
“Primeiru ofisiálmente ohin Forum Organizasaun Naun Govermentál lori ami nia informasaun sira hato’o keixa formalmente bazeia ba kodigu penal Timor Leste hodi mai hato’o ami nia keixa ba iha Komisaun Anti Korupsaun hanesan polisia espesiál ba kombate krimi korupsaun. Keixa ne’ebé ami halo ne’e relasiona, keixa ba membru governu nain hitu (7) Ministru no vise Ministru hamutuk nain 7 no mós ho delegasaun 120 pessoas ne’ebé maka ba partisipa iha Expo Dubai tinan 2021,” nia esplika.
Nia dehan, razaun FONGTIL mai halo keixa ba tanba tuir informasaun dadus sira ne’ebé hetan katak, delegasaun ba partisipa iha Expo Dubai fó prezuizu ba estadu signifika estadu lakon entaun kodigu penal Timor Leste artigu 13, 200, 14 fó dalan ba ema individu kolletiva sidadaun sé deit bele hato’o keixa ba polisia espesial kombate koruprsaun hanesan KAK.
“Bainhira ami diskomfia katak aktu sira ka partisipasaun Timor Leste iha Expo Dubai nian. Fó prejuizu ba ita nia estadu ka halo ita nia estadu lakon tanba ne’e. Tanba ne’e maka ohin ofisialmente ami hato’o ami nia keixa ba komisaun anti korupsaun maibé saida maka ohin ami hetan depois ami intrega ami nia dukumentasaun, informasaun sira dadus sira no evidensia sira ne’e komisaun promete ba ami katak sira sei halo estudu tuir organigrama ka lei KAK ninian”.
Nia esplika, depois de aprezenta sira sei halo estudu ba dadus no informasaun sira hotu ne’ebé maka ami hato’o KAK sei halo desizaun tuir prosedur ka padraun ne’ebe ejiste. Tanba ne’e kompetensia KAK.
“Entaun ami la to’o iha ne’ebá tanba ne’e maka ami nia ejizensia no ami responsavel tomak ba aktu ne’ebé ami halo, brani atu foti ninia konsikuensia tomak hodi mai hato’o keixa ba KAK,” nia konta.
Nune’e membru governu nain (7) ne’ebé partisipa iha eventu maka Koordenador Asuntu Ekonomiku (MKAE) Juaquim Amaral, Ministru Petrolium no Minerais (MPM) Vitor da Conseição Soares, Ministru Transporte no Telekomunikasaun (MTK) José Agustinho da Silva, Ministru Agrikultura no Peska (MAP) Pedro dos Reis, Ministru Turizmu Komersiu no Industria (MTKI) José Lucas do Carmo da Silva, Vise Ministru Negosiu Estranjeiru no Kooperasaun (MNEK) Julião da Silva no vise ministru Turizmu Komersiu no Industria (MTKI) Domingos Lopes Antunes.
Iha fatin hanesan, Komisariu KAK Sergio Hornai hateten, KAK simu ona keixa ne’e no rejista ona hodi halo analiza molok haka tba pasu sira seluk.
“Bainhira iha keixas, bainhira iha deanunsia sira ne’ebe maka hatama mai iha instituisaun, instituisaun ne’e iha obrigasaun par abele simu rejista no fó kontinuidade ba prosesu ida ne’e rasik. Konserteza atu to’o iha ne’ebá presiza halo analiza klean depois halo ninia sekuensia sira tuir marsas prosesual sira ne’ebé maka tuir ona ita nia lei sira”.
“Hanoin ida mai husi ita ninia parseiru hanesan organizasaun naun governmental FONGTIL maibé razaun sira ne’e hotu validu kuandu ita hatun iha ida-idak ninia natureza. Bainhira natureza sira ne’e reuni no priense rekezitu sira ne’ebe lei hateten autoridade sira ne’ebé kompatente sei ezerse ninia funsaun para halo medidas sira ne’e. Buat sira ne’e hotu depende ba iha sirkumstansia, depende ba iha krime sira ne’ebé lori dadaun atu halo sira ne’ebé lori dadauk halo medidas polisias atu ezerse ninia funsaun hodi halo medidas sira hanesan ne’e”.
Nia hatutan, karik bele detein tanba razaun faktu sira, provas, razaun lei, halo detensaun sei la detein ne’e mós tanba iha razaun labele halo buat sira ho emosional ka ho sujetividade hases tiha husi krime prosesual sira ne’ebé maka ejiste.
Hatan kona-ba keixa ne’e, governu liu husi Ministru Koordenadór Asuntu Ekonómiku (MAKE), Joaquim Amaral ne’ebé maka xefia delegasaun membru governu nain hitu ho partisipante nain 120 ba Expo Dubai katak, nia hamutuk ho ekipa ne’e prontu atu hatan keixa FONGTIL nian ne’e bainhira de’it.
