DILI (TOP) – Vitima visum obrigatoriu, Matilda Coa (24) hateten, durante tinan 17 hela iha uma maho Topu-Honis nunka hetan eis padre RD ka’er nia isin-lolon no nia oin lulik sira.
Matilda Coa konta, nia tama ba uma mahon Topu-Honis bainhira foin maka halo tinan 6. Nia hahu tama iha tinan 2003, no sai iha tinan 2017. Durante tinan 17 hela iha Topu Honis.
Coa hatutan, rajaun tama ba Topu-Honis tanba desijaun husi nia aan rasik ho nia inan-aman.
“Ami iha Topu Honis … tama fofoun tanba sente katak ha’u nia ama ekonomikamente la sufisiente, tanba ne’e maka ha’u hakarak tama iha ne’eba. Ha’u tama iha ne’eba mós fofoun Amo Daschbach maka mai hasoru duni ha’u. Nia hasoru ha’u ho liman fuan 10, nia prontu simu ha’u. To’o ne’eba mós nia bolu mama asrama sira hasoru ami, fó ha’u nia ferik-katuas sira mama, tuur hamutuk maka mama,” Coa hateten ba The Oe-Kusi Post (TOP) iha edifisiu Tribunal Rekursu iha Kaikoli, Dili Kinta 10 Juñu 2021.
“Depois mama hotu, ha’u nia apa sira fila ona, nia hare ha’u tanba ita iha ita nia uma, ita nia ropa sira la dun moos, nia hare ha’u nia ropa sira la dun moos, nia bolu mama asrama sira ba fó haris ha’u, no foti ropa foun troka tiha ha’u nia ropa sira, no soe tiha ha’u nia ropa sira ne’e, tanba nia la’os lakohi ha’u nia ropa sira, maibé nia lakohi atu ita nia isin foer. Nia hakarak ita nia isin ne’e moos itoan,” Coa konta.
“Depois ami iha ne’eba, bainhira ha’u komesa tama ha’u sente kontente, tanba nia hare ha’u hanesan … tanba ha’u nia ama ho ap aba entrega ha’u iha ne’eba nu’udar inan ida no aman ida iha ne’eba”.
"Depois ami iha ne’eba hanesan to’o tempu haris, nia maka fó haris ami duni, maibé la’os ami labarik feto de’it, maibé labarik mane ho feto kahur malu de’it, maibé ida ne’e iha tempu ami sei ki’ik oan. Deskulpa iha tempu ha’u nia menstruasun hahu mai ona ka ha’u nia hirus-matan hahu mosu ona, nia hahu do’ok ona husi ami, tanba nia mós hatene. Depois mós iha tempu kalan kuandu ami atu toba, tanba ha’u sei hanoin hela ha’u nia inan-aman sira nia sempre hamaluk ami duni, tanba ha’u tanis nia maka ba hamaluk ha’u, ko’alia ba ha’u katak labele tanis, no dalaruma ni hamaus ha’u ho boneka ruma, ka dosi ruma atu ha’u labele kontinua tanis hanoin ha’u nia ama”.
“Depois ami toba, iha tempu nia konta istoria to’o ha’u toba dukur tiha, nia mós tama ona ba nia kuartu laran. Ami toba ho Amo ne’e la’os atu halo buat negativu nian. Ami nain-rua maka toba iha laran, depois ami toba mós ami la halo buat ida, nia nunka lamas ami nia isin, no bainhira ami toba dukur ona nia tama ona ba nia kuartu laran. Depois ijemplu nia nia atu ba haris fatin maka nia hare hena ne’ebé uja maka halai tiha ba fatin seluk, nia foti hena ne’e taka fali ba ha’u. Nia sempre halo hanesan ne’e”.
“Iha ne’eba ha’u tama sei ki’ik to’o remata ha’u nia ensinu sekundaria no sai husi dorminotiu ne’e, ha’u nunka hare Amo ka’er ha’u nia isin”.
Nia rekoñese, durante hela iha Topu-Honis sira tama toba duni ho eis padre RD iha nia kuartu laran, maibé nunka akontese relasaun sexual.
“Ami tama toba duni, maibé nia la halo buat a’at ida ba ha’u”.
“Ha’u sente katak atu halo komparasaun ho ha’u nia inan-aman, Amo nia koidadu ne’e di’ak liu, tanba desde ami sei ki’ik nia tau matan baa mi hahu husi ami nia ain-kukun to’o ami nia fu’uk lahak”.
Coa konsidera, Ministériu Públiku hamutuk ho polisia no Pradet Oe-Kusi Ambeno halo visum obrigatoriu ba nia isin-lolon maske eis padre ne’e nunka halo buat a’at ida ba sira.
“Tanba sira deskonfia ha’u katak amo ne’e pernah halo relasaun sexual ho amo, maibé ha’u iha ne’eba durante tinan 17 ha’u nunka hetan atu amo ka’er ha’u nia isin, no mós nunka ka’er ha’u nia isin sira hotu,” Coa esplika.
Coa oras ne’e sente hirus, no moe tebes, tanba ema balun hare no ka’er tiha ona nia oin lulik sira liu husi visum obrigatoriu iha Oe-Kusi Ambeno iha tinan 2020.
“Ha’u sente moras, no sente moe tanba durante ne’e seidauk iha ema ida maka ka’er ha’u nia fatin lulik sira”.
Coa hatutan, Pradet ho polisia sulan sira durante semana ida iha uma mahon Pradet nian iha Sikluli ne’ebé besik malu ho edifisiu CNE Oe-Kusi Ambeno nian.
“Momentu ami ba to’o ne’eba ne’e ami lahatene. Sira derepente haruka ha’u atu toba … sira haruka ha’u atu hasai tiha ha’u nia kalsa ne’e. Ne’e ha’u sente katak sira visum ha’u obrigatoriu duni”.
Coa hatutan, hafoin visum, polisia ho Pradet kontinua lori labarik sira ne’e ba hatan iha Ministériu Públiku.
“Ha’u foin loke odamatan ne’e sira dehan ba ha’u dehan ha’u la virjen ona, ne’e maka ha’u husu ba sira la virjen tanba saida? Sira dehan Amo ka’er ona ita nia oin-lulik ona karik ne’e maka ita boot la virjen. Ha’u hatan katak, ha’u virjen nafatin, tanba amo durante ne’e seidauk ka’er ha’u nia isin”.
Iha fatin hanesan, advogadu eis padre RD, Pedro Aparicio katak sei halo keixa ba Ministériu Públiku hodi prosesa prokurador sira ne’ebé responsabiliza kazu ne’e.
“Husi parte defeza hare Ministériu Públiku viola ita nia Kodigu Prosesu Penal. Ministériu Públiku halo violasaun ida grave, grave teb-tebes. Tanba visum ne’e só halo de’it ba ema ne’ebé mai konfesa katak, padre halo violasaun sexual hasoru sira maka foin halo visum para atu fortifika sira nia deklarasaun dehan tebes duni buat ne’e akontese, tanba ne’e maka bele halo visum,” esplika advogadu Pedro Aparicio.
“Maibé, se lezada balun mai dehan padre la halo, entaun Ministériu Públiku labele obriga tenke halo visum. Ne’e labele, saida maka se nia nain rasik deklara dehan ema la halo buat ida ba nia, tanba saida maka tenke ba halo visum para hatama saida be … hatama besi sira ne’e ba ema nia lulik sira ne’e. Ne’e la presija, tanba ne’e maka ha’u hatete dehan Ministériu Públiku halo violasaun ba iha Kodigu Prosesu Penal ne’e”.
Antes ne’e tuir deklarasaun eskrita ida husi vitima visum obrigatoriu ida dehan, desde moris mai, sira nia fatin lulik sira ema nunka bo’ok, no nunka ka’er, maibé buat hotu nakloke ona bainhira hetan visum obrigatoriu iha Oe-Kusi Ambeno. No molok hetan visum, Pradet ho polisia sulan labarik feto sira ne’e durante semana ida iha uma mahon Pradet nian ne’ebé lokaliza iha Sikluli besik malu ho edifisiu CNE Oe-Kusi Ambeno, no labarik feto ho idade menor sulan fali iha edifisiu Pradet ne’ebé lokaliza iha hospital referral Oe-Kusi Ambeno nia kotuk iha Santa Rosa.
“Depois sira remata husu ha’u, sira haruka ha’u atu kolu ha’u nia kalsa, maibé hau dehan ba sira ha’u atu kolu kalsa ba saida. Sira dehan kolu de’it sa, ha’u mós kolu ha’u nia kalsa, sira haruka dehan tama ba lipa laran, ha’u mós tama ba lipa laran. Depois sira dehan sa’e toba iha kama leten, ha’u mós sa’e toba iha kama leten, sira haruka atu toba hateke sa’e ba leten, ha’u mós toba hateke sa’e ba leten”.
“Depois Dotora Catarina Anuno loke ha’u nia kelen, Mana Yuli leno ho telefone boot. Dotora Catarina Anuno ka’er ha’u nia oin-lulik no les tiha, Mana Yuli nia leno ho telefone. Kuandu les ha’u nia oin-lulik ne’e ha’u sente moras loos no ha’u hakilar. Dotora Catarina Anuno ho Mana Yuli haruka ha’u atu taka hau nia oin”.
“Dotora Catarina Anuno les ha’u nia oin-lulik ne’e ha’u sente moras loos, ha’u halerik, Dotora Catarina ho Mana Yuli haruka ha’u atu tau sumasu ba ha’u nia ibun maka bele hakilar. Depois Dotora Catarina kontinua les ha’u nia oin-lulik, foti kabas sulan tama ba hau nia oin-lulik uja nia liman hanehan tiha kabas ne’e, ha’u sente moras loos, no ha’u hakilar. Hotu tiha sira haruka hader, no ha’u tun husi kama leten, hau la’o mós moras loos”.
“Sira haruka ha’u atu hatais fali ha’u nia kalsa, ha’u mós foti ha’u nia kalsa hatais tiha, sira haruka ha’u atu tuur iha kadeira. Ha’u mós tuur iha kadeira no Mana Yuli ho Dotora Katarina Anuno husu ha’u karik iha ema ruma ka’er ona ha’u nia susun no hau nia isin lolon, ha’u hatan katak sidauk ida. Depois Dotora Catarina Anuno ho Mana Yuli hameno atu sai ba liur labele konta ba ha’u nia kolega sira no ami ama sira. Sira dehan ida ne’e segredu, labele hatete ba sira. Kuandu ha’u mai to’o Dormitóriu, ha’u la’o ha’u nia kelen ne’e moras loos, depois ha’u atu so’e bee ki’ik mós, hau nia oin-lulik ne’e manas loos”.
Kona-ba kestaun ne’e, advogadu Pedro Aparicio dehan, sei halo keixa ida ba iha Ministériu Públiku liliu ba sira ka’er prosesu ne’e.
“Tanba sira nia atuasaun ne’e la tuir Kodigu Prosesu Penal ne’ebé maka iha, tanba ijemplu se ema baku ha’u, ha’u hatete ba prokurador dehan ema baku ha’u depois maka ba halo visum atu justifika katak ema baku ha’u, maibé se ha’u hatete dehan la baku ha’u, ema ida nunka halo agresaun fiziku hasoru ha’u maka Ministériu Públiku labele obriga ha’u tenke ba halo visum, tanba nia laiha nesesidade iha ne’eba. Tanba ida ne’e maka ami hare katak, ba iha kazu amu nian iha Oe-Kusi ne’e hetan violasaun barak ba iha Kodigu prosesu Penal ne’ebé maka Ministériu Públiku sira komete”.
