PASSABE (TOP) – Prezidente partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão promete ona sei prosesa eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) atual Sekretariu Jeral partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri no Arsenio Paixão Bano ba Tribunal relasiona ho lala’ok ezekusaun osan millaun barak ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) durante tinan 5 resin iha Ambeno.
Durante hala’o atividade mini kampaña partidu CNRT iha Sub-rejiaun Passabe, Xanana informba povu sira iha Passabe katak, iha tinan 2020, nia la’o haleu Oe-Kusi Ambeno tomak, no sente hakfodak tebes bainhira hare kondisaun infraestrutura bazika hanesan estrada husi eis merkadu Tono mai to’o Passabe a’at tebes.
Xanana la simu kondisaun a’at ne’e, tanba durante tinan lima resin governu sentral aprova osan lubuk id aba Mari Alkatiri hodi dezenvolve Ambeno tomak, maibé faktu no realidade hatudu halo de’it estrada iha suku ha’at (4) iha kapital Pante Makassar mós la hotu de’it to’o ohin loron.
“Tenke troka sira, tanba iha tinan 2020 ha’u mai la’o haleu Ambeno tomak ha’u hare estrada ida ne’e a’at demais. Tanba ne’e tenke muda lei númeru 3 hodi kontrola fali sira,” Xanana hato’o kompromisiu eleitoral ne’e ba militante no simpatizante CNRT sira iha sub-rejiaun Passabe, Oe-Kusi Ambeno, Sabadu 13 Maiu 2023.
Povu Abani ho kontente simu Prezidente partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão ho Sekretariu Jeral, Dato Sri Francisco Kalbuadi Lay iha sub-rejiaun Passabe, Sabadu 13 Maiu 2023.
“La’os kontrola de’it, Mari Alkatiri ba tiha Primeiru-Ministru, José Luis Guterres ‘Lugu’ mak mai fali, mai to’o iha ne’e buka dokumentu sira laiha hotu. Sira subar hotu. Sira halo lakon hotu. Tanba ne’e mak bainhira CNRT manan tiha eleisaun ne’e, tenke halo auditoria ida atu haree sira na’ok osan hira hodi hatama tiha sira ba prijaun. Tanba, osan ne’ebé sira na’ok no estraga ne’e povu nia osan,” Xanana afirma.
Xanana hatutan, osan petroleu ne’e partense ba povu tomak nian, la’os ba ema ida ka partidu politiku ida.
“Tanba ne’e bainhira sira mai ka’er ukun depois estraga no na’ok tiha povu nia osan ne’e ha’u mós la simu ida,” Xanana esplika.
Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri antes ne’e hateten, governasaun eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão durante ne’e konsege gasta ona osan hamutuk billaun U$16, maibé lakonsege hasai povu husi ki’ak no mukit, maibé Xanana dehan fali Alkatiri nia ukun durante tinan-7 iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) ho osan hamutuk millaun U$ 700, konsege dezenvolve de’it suku-4 iha Oe-Kusi villa, no suku 14 sira seluk nia kondisaun kontinua laiha mudansa to’o ohin loron.
“Balu ukun durante tinan 15, gasta osan billaun U$ 16 no lakonsege hasai povu husi ki’ak no mukit. Ha’u kuandu tun iha povu nia le’et, ha’u atu tanis halo nusa mak osan lubuk ida gasta tiha ona, maibé lakonsege hasai povu ne’e husi ki’ak,” hateten Alkatiri durante hala’o konsolidasaun partidu FRETILIN iha Arsenio Ban onia ofisina no restaurante Noi-Liko iha bairro Padimau, aldeia Sanane, suku Costa, sub-rejiaun Pante Makssar, Oe-Kusi Ambeno iha loron Sábadu, 28 Janeiru 2023.
Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri durante ne’e hetan titulu boot ida mak BOM GESTOR ka jestor di’ak, maibé eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão sente arepende tebes bainhira nomeia Alkatiri nu’udar jestor ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), tanba durante jere projetu pilotu ne’e la fó benefisiu sosial ba povu sira iha Oe-Kusi Ambeno.
Xanana konta, molok implementa projetu pilotu ZEESM iha rai-ketan Oe-Kusi Ambeno, nia rasik mak lori Alkatiri ba hala’o estudu komparativu ida iha Repúblika Popupar China (RPC) hodi hasoru direitamente ho Prezidente Xi Jin Ping iha tempu ne’eba.
“Ha’u lori nia ba Xina dala tolu kedas hodi ba aprende kona-ba ZEESM, no ami nia vizita durante semana ida Prezidente Xi Jin Ping mak responsabiliza hotu, tanba sira hakarak tebes atu ita bele aprende no implementa zona espesial ne’e, maibé saida mak akontese durante ne’e Mari haluhan total tiha,” Xanana konta historia ne’e ba povu Ambeno iha sub-rejiaun Passabe, Sabadu 13 Maiu 2023.
Kay Rala Xanana Gusmão fui hela bee ba Mari Alkatiri nia ulun bainhira hala'o kampaña konjuntu ba eleisaun prezidensial tinan 2017 iha kampu futebol Gleno, Ermera. Foto Valentino Dariel Sousa.
“Ita konfia nia tanba nia nu’udar doutor ida, no durante tinan 24 iha de’it rai-liur be ita hanoin katak nia sei iha kapasidade di’ak hodi jere projetu ne’e, maibé realidade hatudu durante tinan hitu (7) mai ka’er Oe-Kusi Ambeno konsege halo de’it estrada iha suku ha’at nia laran, la’os halo iha Oe-Kusi tomak,” Xanana sente arepende.
Xanana esplika, zona ekonomia espesial iha mundu ne’e barak, maibé ida ne’ebé susesu no di’ak liu mak iha Xina, no ekonomia sosial merkadu ne’e nia signifikadu katak, atu fó benefisiu direita ba povu Oe-Kusi Ambeno.
“Maibé ida ne’e ha’u nia sala hotu, tanba ha’u mak husu nia mai iha ne’e. Durante iha ne’e povu barak mak ladun hetan benefisiu husi zona ekonomia sosial ne’e,” Xanana konta hodi kontinua husu deskulpa ba povu Ambeno ba ninia desijaun ne’ebé nomeia Alkatiri ba lider ZEESM durante tinan hitu iha rai-ketan ne’e.
Iha parte seluk, Xanana husu deskulpa ba povu Ambeno, tanba hanesan lider nasionál fo fiar no hili tiha Alkatiri ba atu jere projetu pilotu ZEESM, ikus mai halo dezenvolvimentu infra-estrutura hanesan estrada no ponte iha de’it vila laran, no suku 14 sira seluk kontinua abandonadu to’o ohin loron.
“Iha ne’e tinan hitu, Alkatiri halo de’it estrada iha vila, depois mak hakilar dehan CNRT ka’er ukun tinan 10 halo korrupsaun boot, maibé nia iha ne’e tinan 7 ho osan boot halo de’it mak estrada oan ne’e iha villa laran, tanba ne’e CNRT tenke manan iha ne’e hodi ita hadia,” hateten Xanana.
Oe-Kusi Ambeno kompostu husi postu ha’at mak Pante Makssar, Oe-Silo, Pasabe no Nitibe, no iha suku 18, maibé mandatu Alkatiri nian durante tinan 7, gasta tempu hodi dezenvolve de’it suku 4 iha postu administrativu ka sub-rejiaun Pante Makssar, no fatin sira seluk ninia kondisaun laiha mudansa desde tempu colonial Portugues to’o ohin loron.
Tinan 8 ona seidauk selu indemnizasaun iha Ambeno
Programa Oe-Kusi Nabilan, no Oe-Kusi Naleok ne’ebé antes ne’e eis Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Mari Bim Amude Alkatiri halo liu husi programa televisivu nakonu de’it ho pressaun no sofrimentu oioin.
Hafoin Alkatiri nia mandatu remata nu’udar Prezidente Autoridade ba RAEOA iha tinan 2017, la’os lori ksolok ba povu sira iha Ambeno, maibé lori tristeza boot ida. Tanba, rai sira ne’ebé Alkatiri hamutuk ho Arsenio Paixão Bano “hadau” hodi halo infraestrutura sukata sira iha Ambeno ne’e durante tinan 8 ona seidauk hetan kompensasaun.
Komunidade hamutuk 64 ne’ebé afetadu ba implementasaun projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonómia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hahu iha tinan 2015 to’o 2019 iha Oe-Kusi Ambeno to’o oras ne’e seidauk hetan indemnizasaun.
Implementasaun projetu pilotu ZEESM iha Oe-Kusi Ambeno rezulta komunidade sira husi suku Nipani, Costa, Lifau, no Suku Lalisuk tenke lakon sira nia rai, no to’o oras ne’e barak mak seidauk hetan kompensasaun.
Bainhira governasaun hirak liuba ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão ho nia projetu eletrifikasaun nasionál iha Hera-Dili, no mega projetu sira seluk iha Suai-Kovalima sempre halo kompensasaun ba komunidade sira ne’ebé lakon sira nia rai ba projetu hirak ne’e, maibé bainhira Alkatiri ho Arsenio Bano por acaso (sorte) hetan netik oportunidade ba ukun iha Oe-Kusi Ambeno seidauk halo kompensasaun ba komunidade lubuk ida ne’ebé lakon sira nia rai bai ha implementasaun projetu pilotu ZEESM.
“Jestor di’ak” ne’e sukat husi lori tinan 5 resin hodi dezenvolve suku 4 de’it iha rai-ketan Ambeno mós la hotu hela de’it. Estrada ki’ik balun iha Oe-Kusi villa de’it mós to’o oras ne’e seidauk iha alkatraun, a’at liutan bee moos de’it sai problema boot ba rezidente sira iha villa laran, no inklui mós relatóriu Tribunal Kamara Kontas fó sai mosu iregularidade barak durante ezekusaun osan ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM), maibé nia nafatin hetan titulu “jestor di’ak” husi ninia militante sira de’it durante ne’e.
Titulu “jestor di’ak” ida fali mak hatudu liu husi ninia kapasidade negosiasaun ba sosa ro HAKSOLOK ne’ebé lori povu nia osan lubuk ida selu hotu ona iha tinan 2017, maibé to’o oras ne’e tama ona ba tinan 2022 mós ro HAKSOLOK ne’e seidauk to’o mai hela de’it.
Alkatiri ne’ebé obriga aan sai Primeiru-Ministru ba governu minoritaria iha tinan 2017 ne’e hateten katak, partidu FRETILIN hatudu ona dezenvolvimentu ba suku 4 de’it iha Oe-Kusi Ambeno durante tinan lima (5) nia laran. Suku 4 ne’ebé Alkatiri lori tinan lima dezenvolve la hotu ne’e mak suku Costa, Cunha, Lalisuk no Nipane sorin de’it, maibé suku 14 seluk ninia kondisaun desde tempu okupasaun to’o ohin loron laiha mudansa.
Projetu ZEESM no kriasaun RAEOA ne’e mai husi governu konstitusional dalima
Iha Janeiru 2013, Konsellu Ministru Timor-Leste hili Mari Alkatiri atu lori diskusaun kona-ba Zona Especial de Economia Social de Mercado (ZEESM) iha Oe-Kusi Ambeno. Nune’e iha loron 4 Fevereiru 2013, Primeiru-Ministru Kay Rala Xanana Gusmão aprezenta programa V Governu Konstitusional, hodi haktuir Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu, estabelese no promove Zona Ekonómika Espesial.
Konstituisaun RDTL konfere, ba Oe-Kusi no Atauru, rejime espesial. Atu teritóriu rua ne’e bele hetan sira-nia estatutu espesial, tenke halo estudus ne’ebé di’ak no kle’an.
PM Xanana iha tempu ne’eba esplika ba deputadu no deputada sira katak, ninia governu deside ona katak Oe-Kusi Ambeno sei sai alvu ba projetu-pilotu ida kona-ba Zona Ekonómika Espesial, no paradigma foun ne’e sei hanaran ‘Zona Espesial ba Ekonomia Sosial de Merkadu’.
Nia dehan, ho konkordânsia husi Prezidente Repúblika, ninia governu deside hili Mari Bin Amude Alkatiri, hanesan reprezentante estadu iha inisiativa ida ne’e.
Tuir rezultadu auditoria husi Tribunal Câmara das Contas Número 01/2018 Volume I ho Volume II entre tinan 2014-2015 ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu katak iha infrasaun finanseira lubuk ida ne’ebé komete husi Autoridade RAEOA/ZEESM iha ezekusaun orsamentu tinan 2014-2015.
Relatóriu Tribunal Câmara de Contas (TdC) ne’e mós husu ba instituisaun kompetente tenke halo implementasaun. Katak, Ministériu Públiku tenke halo ona investigasaun ba iregularidade hirak ne’ebé haktuir iha relatóriu Câmara de Contas sobre orsamentu RAEOA/ZEESM. Instituisaun hirak ne’e tenke implementa ona tuir idak-idak ninia knaar konstitusional.
Rezultadu auditoria ne’e, hatudu projetu ho valor osan hamutuk millaun $28.9, seidauk tán ho orsamentu 2016-2018 ne’ebé mak fó ona prejuízu mak’as ba osan Estadu nian, tanba autoridade halo de’it ajudikasaun direita, preço de marcação (hasa’e folin).
Relatoriu auditoria ne’e mós hetan no identifika katak Autoridade RAEOA halo kontratu ho PT. Wijaya Karya atu superviziona konstrusaun aeroportu Oe-Kusi Ambeno ne’ebé oras ne’e hanaran Aeroporto Internacional Rota do Sandalo.
Tribunal Câmara das Contas (TdC) konsidera, kontratu ho valor millaun $5,523,700.00 ne’e la tuir lei aprovizionamnetu no pior liu konstrusaun lá-prienxe rekizitu tekniku no dezeñu no espesifikasaun tekniku iha konflitu (la tuir) dezeñu ne’ebé aprezenta ba TdC.
Hafoin Konstrusaun Aeroporto Oecusse kontinua aumenta ho orsamentu millaun $78 populasaun hamutuk 70.000 depois hasae tan orsamentu ba millUN $120 tuir lei orsamentu millaun $5 prosesu tenki lori ba Tribunal hodi halo aprovasaun, maibé iha RAEOA tuir relatório husi TdC dehan projetu fó de’it ba Kompañia WIKA (adjudikasaun direta).
Ses husi auditoria TdC ne’e, iha komunidade hamutuk 64 mak lakon sira nia rai, no seidauk hetan indemnizasaun.
KAK deskobre osan ne’ebé aloka ba ZEESM la balansu ho dezenvolvimentu iha Ambeno
Komisaun ba Anti-Korupsaun (KAK) konsege deskobre osan ne’ebé aloka ba projetu pilotu Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) ne’ebé hahu implementa iha Oe-Kusi Ambeno nia rezultadu “tatidik-malu” ka la han malu ho rezultadu dezenvolvimentu iha rai-ketan ne’e basa halo de’it iha suku 4, maibé suku 14 seluk nia kondisaun desde tempu okupasaun to’o ohin loron la iha mudansa.
Komisariu KAK Sergio Hornai akompaña husi Komisaru Adjunto ba Asuntu Prevensaun no Sensibilizasaun Luis de Oliveira Sampaio ho estrutura Espesialista Anti-Korrupsaun (EAK) Unidade DRBI nian iha loron daruak halo vizita offisial iha Postu Administrativu Passabe, Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno iha loron Tersa 5 Jullu 2022.
Vizita ofisial ne’e, Komisariu KAK ho delegasaun akompaña husi Sekretariu Jeral RAEOA ba Asuntu Administrasaun Martinho Abani Ellu durante loron tomak hala’o sorumutu kortezia serial ho estrutura Postu Administrativu Passabe no Postu Administrativu Oe-Silo ne’ebé iha ninian fronteira rai-maran ho Repúblika Indonézia.
Iha parte dadersan delegasaun hala’o sorumutu ho Administrador Postu Administrativu Passabe Antão Ulan ho reprezentante liña ministerial sira ne’ebé haknar an iha Passabe no Oe-Silo.
Durante viajen husi Pante Makassar to’o iha Passabe no Oe-Silo hala’o sorumutu Tersa ne’e revela mai iha KAK kondisaun real iha terenu ne’ebé hatudu orsamentu ne’ebé boot aprova husi governu sentral Dili aloka ba iha RAEOA durante tinan ualu nian laran halo nabilan de’it suku ha’at mós la hotu iha Postu Administrativu Pante Makassar no Postu Administrativu tolu seluk hanesan, Oe-Silo, Passabe no Nitibe sira nia dezenvolvimentu fiziku sei hakdasak hela to’o ohin loron.
Prezensa Komisariu no Komisariu Adjuntu KAK nian iha Passabe ho objetivu atu lori instituisaun KAK besik liu ba komunidade munisipal liliu ba Oe-Kusi Ambeno hodi hatene klean liutan kona-ba instituisaun ne’e nia papel.
“KAK nia interse mai iha RAEOA alem de atu ko’alia ba malu husi fuan ba fuan ho servidor povu sira iha RAEOA! Hakarak atu hare’e ho matan rasik kondisaun real povu nian iha goja orsamentu boot aloka mai iha RAEOA iha tinan 8 nian laran. Ha’u haree ho matan mudansa fiziku infra-estrutura konsentra de’it iha Pante Makassar maibé, estrada mai iha Passabe aat tebes. Tanba sa la iha mudansa estrada enkuantu orsamentu mai iha RAEOA boot tebes kompara ho munisipiu sira seluk? Ahi mós ohin ha’u haree sei piska-piska iha Passabe,” Komisariu Sergio kestiona durante sorumutu liu husi komunikadu imprensa ne'ebé TOP asesu.
RAEOA ne’ebé hetan tratamentu spesial husi governu sentral hahu husi tinan 2014 to’o tinan 2022, progresu infra-estrutura fiziku konsentra de’it iha kapital Ambeno Pante Makassar maibé, ho OJE montante boot kada tinan ba RAEOA goja seidauk ba too iha suku 14 nia laran iha Ambeno.
Komisariu Sergio afirma ba lider principal PA Passabe durante sorumutu ohin katak Senior Management CAC ho estrutura Espesialista Anti-Korrupsaun (EAK) iha RAEOA mai too nivel postu administrative atu haree ho matan rasik hodi hetan verdade no faktus ne’ebé RAEOA goja nudar munisipiu spesial.
KAK deskobre katak, total osan ne’ebé aloka ba RAEOA durante tinan 8 nia laran hamutuk millaun US$ 80, maibé “mout-lakon” de’it iha Pante Makassar, no postu tolu seluk hanesan Oe-Silo, Passabe no Nitibe nia kondisaun desde tempu okupasaun to’o ohin loron seidauk iha mudansa.
Eis Komisariu KAK, Sergio Hornai hasai foto hamutuk ho administrador postu Passabe iha tinan 2022 nia klaran.
Orsamentu boot governu sentral aloka ba iha RAEOA hahu iha tinan 2015 maibé, povu Ambeno foin goja elektrisidade, no estrada no dezenvolvimentu ekonomia povu nian barak mak sei moris miseria laran tanba estrada seidauk di’ak atu fasilita populasaun Passabe bele faan sira nia produtu agrikula ba iha kapital RAEOA Pante Makassar ne’ebé hetan dezenvolvimentu fiziku signifikativu.
“Ohin ha’u mai iha Oe-Kusi no la’o to’o mai iha Passabe hodi hemu café hamutuk ho autoridade sira maibé, bainhira jere povu nian osan ha’u tau aas liu ha’u nia sentimentu nasionalizmu hodi defende buat ne’ebé ba povu nia prosperiedade iha jere orsamentu povu nian. Se Administrador Passabe mak komete irregularidades iha jere orsamentu povu nian! KAK sei firme kriminaliza maske ohin loron ita hemu café hamutuk,” Katak Komisariu Adjunto.
Iha fatin hanesan Komisariu Adjunto Luis de Oliveira Sampaio ba lider Passabe hateten, orsamentu boot ne’ebé governu sentral aloka mai iha RAEOA boot tebes maibé, populasaun Oe-Kusi Ambeno seidauk goja orsamentu boot ne’ebé aloka mai iha RAEOA kompara ho munisipius seluk.
Faktu sira ne’ebé delegasaun hetan iha terenu liu-liu kondisaun estrada husi Passabe ba Pante Makassar aat tebes la iha mudansa hafoin tinan 22 Timor-Leste ukun rasik-an.
“Ida ne’e la refleta realidade orsamentu boot tebes ne’ebé governu aloka mai iha RAEOA iha tinan ualu nian laran,” Katak Komisariu Adjunto Luis Sampaio.
Author: The Oekusi PostWebsite:https://www.oekusipost.comEmail:Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
www.OeKusiPost.com nu’udar plataforma media online iha Oe-Kusi Ambeno, Timor-Leste ne’ebé aprezenta notísia iha área oioin iha teritóriu nasionál.
Rua. Numbei, Oe-Kusi Ambeno
Mobile: +670 7723 4114
Email: info (at) OeKusiPost.com
