DILI (TOP) — Prezidente Autóridade Rejiaun Administrativu Espesiál Oe-Kusi Ambeno (RAEOA) Arsenio Paixão Bano informa, situasaun pandemia Covid-19 maka halo impedimentu ba negosiasaun ró Haksolok mai Timor-Leste.
“Uluk ha’u hateten katak, sé konsege aruma iha tinan ida ne’e. Ita sé aruma maibé natureza surtu Covid-19, natureza negosiasaun halo, ha’u bele hatete tanba susesu primeiru halo tiha ona tanba investimentu tomak ba ro Haksolok ninian,” dehan Bano ba jornalista sira iha Ministeriu Finansa Ai-tarak laran, Dili, sesta, 10 setembru 2021.
“Agora ita atu tama komesa haree ninia detallu sira, atu haree oinsa halo finalizasaun hotu ba ró Haksolok atu lori mai Timor Leste, entaun orsamentu $14 miloens so gasta kuandu progresu ne’e la’o. Kuandu la gasta progresu serbisu mós la’o neneik”.
Prezidente Autóridade Rejiaun Administrativu Espesiál Oe-Kusi Ambeno hatutan, Orsamentu Jerál Estadu (OJE) ba tinan 2021 ninian ba ró Haksolok ninian, halo ezekusaun $ 135 mill, hosi $14 milloens ne’e.
“Ita la gasta osan naran de’it tanba ne’e, Ró Haksolok foin dadauk ne’e ita gasta $135 mill ita sei la gasta naran de’it tanba ne’e kuaze ita maka kontrola tomak estalleiru iha Portugal atu halo finallizasaun ba ró haksolok ne’e ita maka kontrola,” nia hateten.
“Ha’u promete atu lori ró haksolok mai, ha’u promete iha tinan ida ne’e, maibé surtu Covid-19 negosiasaun sira la’o neneik. Ita la konsege halo hotu maibé ha’u promete ró Haksolok tenke mai Timor-Leste tanba ró ne’e propriodade Oe-Kusi ninian”.
“Sé tinan ida ne’e, Ró haksolok la mai, ba tinan oin mai, sé iha mundansa bo’ot ba Ro Haksolok, iha tinan ida ne’e mudansa signifikativu maka ita konsege kontrola sosiu tomak, estaleiru tomak ba ro Haksolok ninian. Tanba dadaun ne’e prosesu ró Haksolok la’o hela”.
Parlamentu Nasionál (PN) aprova tiha ona osan hamutuk millaun $14 iha Dezembru 2020 hodi kompleta pagamentu ba ro “besi-tua” HAKSOLOK ne’ebé oras ne’e sei iha hela Portugal, maibé osan adisional ne’e ikus mai Bano desidi uja osan ne’e ba hamoris fali kompañia Estaleira ne’ebé antes be’e mate tiha ona.
Bano hatutan, haksolok governu sentral prevee osan ho montante millaun $ 14 prezidente autoridade meneja pagamentu ne’e so progresu negosiasaun la’o dadaun iha RAEOA kontrola estaleiru.
Iha Fevereiru tinan ida ne’e, eis deputadu FRETILIN ne’e katak, prosesu negosiasaun ba ro-ahi HAKSOLOK to’o oras ne’e sei iha hela faze segredu, tanba ne’e públiku laiha direitu atu hatene.
“Negosiasaun ba ro HAKSOLOK ita labele ko’alia sai, estratejia ne’e ita labele ko’alia sai,” hateten Bano jornalista sira iha Palásiu Governu, Dili, Kinta 21 Janeiru 2021.
Bano hatutan, nia komprende hela ema hotu hakarak loos atu hatene progresu negosiasaun ne’e la’o oinsa ona, maibé labele.
“Politika di’ak kona-ba ro HAKSOLOK sei mai, ha’u labele hatete detallu,” Bano esplika.
Nia nafatin husu ba públiku atu ho pasiensia no kalma lai itoan hodi hein prosesu negosiasaun ne’ebé tuir nia katak sei lori duni ro HAKSOLOK ne’e mai to’o Timor-Leste.
“Orsida ha’u ko’alia sala iha ne’e, mas ha’u hanoin ro HAKSOLOK sei mai, sei la’o diak hela, labele revela negosiasaun,” Bano garante katak ro ne’e sei mai duni, maibé faktu hatudu pagamentu dahuluk ba ro ne’e hotu tiha ona 100% iha tinan 2017, infelizmente to’o ohin loron seidauk to’o hela de’it mai Timor-Leste.
Durante sesaun debate ba OJE 2021 iha Parlamentu Nasionál iha loron Kuarta 2 Dezembru 2020, Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak defende loos osan hamutuk millaun $14 hodi buka rezolve ro HAKSOLOK ne’e, no afirma, ro ne’e la mai Bano maka ba komarka.
“Ita boot sira hatene katak kuandu ro HAKSOLOK la mai Timor-Leste ha’u maka tanggung jawab más hanesan ha’u dehan di’ak hela”.
Entretantu, antes ne'e iha loron Kuarta 25 Novembru 2020, bankada parlamentar CNRT iha Parlamentu Nasionál kontinua kontra politika no desijaun “governu defaktu” ne’ebé “tonka” husi partidu FRETILIN hasai tan povu nia osan hamutuk miliaun $16,9 hodi finaliza konstrusaun Ferry HAKSOLOK inklui konstrusaun ba ponte kais atu ró ne’e bele atraka.
CNRT husu ba “governu defaktu” ne’ebé lidera husi Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak atu labele foti tan osan hodi selu ró ne’e, tanba tuir CNRT katak Ferry HAKSOLOK ferrujen tiha ona iha Portugal.
Iha loron Tersa 19 Janeiru 2021, bankada CNRT kontinua kestiona osan hamutuk millaun $14 ne’ebé preve iha OJE 2021 ba ro HAKSOLOK ne’e viola prinsípiu efikásia no efisiénia tanba OJE tinan ida ne’e bazeia programa.
“Ami haree katak OJE 2021 la ka’er ba prinsipiu efikasia no efisiensia tanba iha orsamentu jeral estadu ne’e preve fali ba ho montante osan milaun $14 ba iha konstrusaun ro-ahi Haksolok ne’e la priense prinsipiu efikasia no efisiente,” deputada CNRT Carmelita Caetano Moniz hatete liu husi konferensia ba imprensa iha salaun bankada CNRT iha Parlamentu Nasionál, Dili Tersa 19 Janeiru 2021.
Deputada Carmelita sita konstituisaun RDTL iha artigu 145 katak OJE tenke ka’er ba prinsipiu ba efikasia no efisiensia.
“Lei OJE 2021 nia la kompri lei orsamentu jestaun finanseira ne’ebé sai nu’udar matadalan ba OJE, hahu husi nia estrutura. Estrutura ba orsamentu ne’e la priense tiha ona katak nia estrutura ne’e tenke iha nia kapitulu tenke iha nia titulu, tenke iha verba sira,” nia esplika.
Alkatiri lansa ona Ferry HAKSOLOK iha 2017
Prezidente Autoridade RAEOA Mari Alkatiri habosok tiha Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB ho Madre Guilhermina ba lansa ro HAKSOLOK iha Portugal iha loron Sesta 26 Maiu 2017, maibé to'o ohin loron ro HAKSOLOK seidauk mai hela de'it. Foto Media ISQ.
Ferry HAKSOLOK ne’e lansa tiha ona husi Prezidente Autoridade RAEOA, Mari Alkatiri iha loron Sesta 26 Maio 2017 iha Portugal, no konsege husik tun ró ferry haksolok ba tasi Figueira da Foz-Portugal. Antes atu hala’o lansamentu ba ró foun Timor nian ne’ebé hanaran Haksolok ne’e hetan mós bensaun husi Amo Bispo Dom Carlos Ximenes Belo, SDB no sai hanesan Inan Sarani (Madrinha) ba Ro Haksolok mak Madre Guilhermina Marcal husi Canossa Timor-Leste.
Ró-Ferry Haksolok ne’ebé Governu Timor-Leste sosa no halo konstrusaun iha Portugal husi empreza Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding no ninian Konsultor husi ISQ-Portugal remata ona no iha loron Sesta 26 Maiu 2017 hetan ona bensaun husi Amu Bispo Dom Carlos Ximenes Belo hodi husik tun ba Tasi Figueira da Foz iha Portugal.
Empreza ISQ ne’ebé sai nu’udar konsultor ba konstrusaun ró ne’e katak Ferry Haksolok ho nia naruk hamutuk metro 72 ne’e iha kapasidade atu transporta pasajeiru nain 377, kareta 23 no sasan seluk tan.
Vise Ministru Obras Públiku Tranporte no Telekomunikasaun (MOPTK) Inacio Moreira iha 2017 katak, ró foun ne’e atu sosa planeia husi kintu governu konstitusionál iha 2014 hodi mai apoiu ró Nakroma ne’ebé halo operasaun kleur ona iha nasaun foun ne’e.
Iha tempu ne’eba Mari Alkatiri selu tiha ona osan hamutuk Euro miliaun 13 resin ba kompañia Portuguesa Atlanticeagle Shipbuilding, maibé tuir informasaun ne’ebé iha katak kompañia ne’e deve hela kompañia rua seluk ne’ebé ikus mai lori malu ba Tribunal hodi kauza sira prende tiha Ferry HAKSOLOK, no husu ba governu Timor-Leste tenke selu tan miliaun $16,9 mak ró ne’e foin bele mai Timor-Leste.
