MEHARA (TOP) – Eis Komandante En-Xefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão deklara nia hahú hamoris hikas lilin ba ukun aan hahú hosi fatin Rezistensia Suku Mehara, Postu Administrativu Tutuala, Munisipiu Lautem nu’udar regiaun Autonom Ponta Leste.
Xanana rekoñese, nia moris iha rai ne’e, hamriik iha tempu difisil hodi halakan lilin ba ukun-aan ne’ebé besik atu mate, hafoin inimigu hah’u ho invazaun 7 Dezembru 1975 hahú sobu forsa hosi fronteira too baze de apoiu rahun.
Xanana dehan, ukun-aan ne’e la’ós mehi de’it, maibé ukun aan sakrifika ho ema rihu nia mate hodi hadau hikas vitória ba ukun-aan sai realidade ida.
“Iha Suku Mehara, ba ha’u, ha’u dehan katak iha ha’u nia fuan, ha’u mate mós ha’u sei husu ba Maromak ha’u nia fuan sei la nakdodok, tanba Mehara hakerek hela iha ne’ebá ho istória labele ema ida nega katak hahu hanoin foun kona-ba faze foun funu ninian hahú iha ne’e ho ita boot sira nia partisipasaun,” tenik Xanana durante konta hikas istória resistensia ho populasaun no veteran sira iha Suku Mehara, Postu Administrativu Tutuala, Munisípiu Lautem foin lalais.
Xanana dehan, ohin dala ida tan, liu hosi ninia vizita ba hasoru povu hodi halo asaun karidade, Xanana hamariik hodi konta hikas istória rezistensia moruk hamutuk ho nia ema hirak ne’ebé uluk terus no luta hamutuk fahe istória ba jerasaun sira bele hatene.
Eis Prezidente Repúblika, Xanana mós dezafia, povu ne’ebé sei terus hela hodi luta tan dala ida ba moris ne’ebé di’ak liu. Tanba ho nia, ahi ba dezenvolvimentu kontinua lakan. No, nia sei hamriik nafatin, firme iha nia ema sira nia oin hodi luta tan ba povu ne’e nia direitu ne’ebé tinan 45 ema la respeita. Ho nia, luta ne’ebé sente difisil tebes sai buat fasil ida.
Nia konsidera luta tinan 24 ne’e la’ós fasil, tanba ema iha rai liur lahatene buat ida no la rona buat kona-ba saida mak Forsa FALITIL halo hodi re-organiza funu hamutuk ho povu.
Nia fó lembra, bainhira Timor-Leste iha Indonézia nia ukun, Matebian Ministru Negosiu Estranjerus, Ali Alas halo kampaña iha rai liur katak, FALINTIL ninia ezistensia hela de’it ema na’in 50.
“Tanba Alia-Latas ba liur karik ema na’in 50 de’it mak halai tuun no halai sa’e ba iha ai-laran ne’ebá, maibé ho prinsipiu unidade nasionál foun ne’ebé 1981 harii, tanba komesa ona nakloke aan,” Xanana konta.
Lider Karismátiku ne’e fó lembra katak, Timor-Leste nia luta lori kedas tinan 24, tanba presiza akompaña mudansa globalizasaun politika rai liur hodi reforma mós idologia komunitas ne’ebé Fretilin komunga, atu nasaun rai liur bele fó apoi ba Timor-Leste nia luta.
“Uluk semak la’os FRETILIN ne’e traidor hotu-hotu tenke kumu liman no bolu malu kamarada, la’e mezmu komandante di’ak ida mós oho. Ita lakon funu, ita bele lakon duni, mais lakon lalais ho perdas boot teb-tebes iha rejiaun sentrál ne’ebá liu-liu komandante mesak didi’ak militares, tanba lakohi komu liman oho tiha tau kuadrus politiku foun nunka tama tropas ka’er kilat mós lahatene ba fali komandante setór,” nia konta.
Nia hatutan iha ona tinan 1981 sira halo konfrensia nasionál ida hodi halakon sumremasia no hamoris hikas politika foun unidade nasionál hodi lori Timoroan ba ukun rasik aan.
“Se ka’er kilat mak politika laiha tenke sai ida-ne’e kauza boot teb-tebes Timor-Leste lakon funu hanesan iha 1977-1978. Tanba iha prosesu hotu-hotu ita atu haree buat ne’e la’o ba oin ka la’o ba kotuk ita tenke komprende didi’ak pur a kauza ne’e hotu mak iha fatuk kuak OI buka hanoin sira nee hotu tau hamutuk hodi hakerek didi’ak tau iha hanoin nafatin to’o iha 1981 politika foun unidade nasionál dehan nune’e lalika tama Fretilin, ó hakarak ukun aan partisipa iha funu ami sei la husu o husi ne’ebé o hakarak saida, hakarak ukun aan partisipa iha funu, tanba ida mak ita nakloke aan hodi haburas tán klandestina ho katuas no ferik sira metin nafatin,” nia hatete.
Xanana hatutan, tanba povu terus tiha ona to’o too baze de apoiu iha foho Matebian rabenta ona, nia mai iha Lauten hodi aprende implementa konseitu gerilla.
“Hahú husi Lautem, tanba funu hahú fali duni husi lorosa’e, tanba hahú ha’u hela iha fatuk kuak OI-nian Mehara nian, hodi bele estuda situasaun foun no oinsá sei gerilla, prinispiu ne’ebé hatuur ba gerilla Timor-Leste nian. Hodi firme nafatin funu hahú hikas fali, husi lorosa’e, tanba prisinpiu no esperiensia sira ne’e hotu mak ikus mai hatuur iha reorganizasaun da luta, iha konferensia fulan-Marsu tinan 1981, iha Laline no tane aas ita-nia funu iha faze guera gerilla hodi mai to’o referendu,” Xanana fó lembra ba povu.
Funu tama iha Timor-Leste iha loron 7 fulan dezembru 1975, iha ona tinan 1976 mak Konsellu Lautem organiza nu’udar Setór politika-militár ho naran Ponte Leste ho ninia komisariu politiku mak Sera Key no Adjuntu mak Má Hunu, Solan no nia rasik.
Iha tinan 1977 mosu problema iha nivel nasionál hodi da’et mai to’o mai iha Ponta Leste, maibé mós mosu problema remodelasaun iha organizasaun ba setores, hodi setor Ponta Leste haluha-aan to’o fali Estrada baukau-Vikeke hodi zona Baguia, Laga, Quelicai, Uatucarbau no Ponta :este husi Baucau, Venilale, Ossu no Viqueque komisariu momentu ne’ebá hela iha Besi Manas Zona Luru komisariu nafatin Sera Key komandante setór mak Kilik Uai Gae ho ninia segundu komandante Olo Kasa.
Tanba iha Setór hotu-hotu naksabu tuir-tuir malu ho operasoes boot iminigu nian, ne’ebe hanaran operasoes serku no anikilamentu ba bazes apoiu. Operasoes ba populasaun no forsa no hakiduk no halo movimentu maka’as hodi ema barak mate hamlaha, moras no moos deskoktrolu boot ema barak lakon vida, tanba inimigu oho. Situasaun difisil ne’e hotu mak halo populasaun tomak iha nivel nasionál rende ka ema kaptura hotu.
“Haree ba funu ninia lala’ok hanesan ne’e mak komisiariadu setór ponta leste hala’o reniaun no hasai desizaun atu iha setór Ponta Leste, populasaun tomak sa’e ba foho Matebian, todan tebes, tanba lori sasan hotu ne’ebé nia iha, to’o animal kiik oan sira mós. Esforsu, kolen, terus sira hotu, lahalo populasaun hakiduk hodi hatudu duni populasaun tomak nia determinasaun,” tenik nia.
Eis Primeiru Ministru ne’e hatutan, Inimigu hahú ataka matebian iha fulan Novembru tinan 1978 ho morteurus, kanoes husi rai no husi tasi ho tan bomba ne’ebé soe husi avioes-kasa populasaun hetan terus liutan ho mate barak terus.
“Ita tahan labele ona komisaun politika Sera Key kontaktu husi Radiu Rakal ho komandante da luta, iha sentru no komandu da luta atu, Primeiru sobu tiha serku foho matebian no husik populasaun ba rende, segundu kria iha ponta leste de gerilla ida no hili ha’u hanesan responsavel ba rejiaun autonoma ne’e, terseiru foho falintil tomak ba hotu rejiaun sentral hodi hamutuk forsas prinsipais ka prigada de Xoke,” nia hateten.
Tuir Xanana, iha 20-fulan Novembru 1978 sobu tiha serku hodi forsas fahe malu ho populasaun. Iha loron 7 fulan- dezembru tinan 1978 hahu hakat liu planisie husu muapitine ba mehara.
“Husi ne’ebá ha’u ba liu kedan iha fatuk OI-nian hodi bele estuda situasaun foun oinsá sei hala’o gerilla. Husi ne’e mak ho kontaktu oioin la’o husi Mehara to’o Iralafai ho katuas Leão hasoru malu Hansip sira ho João Branco, ho populasaun, ha’u komesa aprende prinsipiu ne’ebé bele hatuur ba ita-nia gerilla,” nia hatete.
Maske nune’e nia relata, ema seluk bele la konkorda, maibé tenke afirma metin katak funu hahu hikas fali husi Lorosa’e, tanba prinsipiu no esperensia sira ne’e hotu mak ikus mai hatuur hikas iha reorganizasaun da luta, iha konferensia fulan-marsu 1981 iha Laline, ho tane aas Timor-Leste nia funu iha faze guera de gerilla.
Maluk barak rona ona kona-ba kontaktu dame ka sesar fogo iha tinan 1983, loos duni katak kontaktu ka hasoru malu ne’e hala’o iha rejiaun sentral.
“Maibé ha’u iha hela Leleno, mak kuadrus sira ne’ebé servisu hela iha klandestina fó hatene kona-ba intensaun inimigu nian, intensaun ne’e hato’o liuhusi, Majór Gatot, atu hasoru malu ho membru komite sentral sira seluk, hodi bele hasai desizaun katak bele kontaktu ho inimigu no konkorda kona-ba frente armada nia objetivu ba kontaktu ne’e,” nia hatete.
Ho objetivu ne’ebé mak aprezenta ba governu Indonezia liuhusu Koronel Purwanto, mak negosiasaun ba solusaun pasifika hodi resolve problema Timor-Leste nian.
Dalan ba negosiasoes ne’e komandu da luta propoin: ida mak involvimentu nasoes unidus nian hodi buka halibur Portugal, nuudar potensia administrante no Indonezia nuudar potensia okupante, Rua envolvimetus forsas politikas hotu-hotu iha Timor-Leste atu partisipa iha negosiasoes, Tolu referendu fó ba povu oportunidade atu fó sai ba mundu kona-ba sira nia direitu, Kuarta husu mós envolvimentu iha prosesu ne’e, Iha tinan 1983-1999.
Tanba ne’e hakruuk rai lulik no matebian sira hotu, la haluha ita nia eroi sira hotu ne’ebé mak ha’u latemi ida ba ida hanesan Falu Txai, Coro Asu, Mau Velis, Konis Santana, Dinis de Carvalho, Raja Miguel, Sakin Nere, Harin Nere, Holly Natxa, Kapulai, Latu Asa, Nelo ka Domi Timor, Bere Malay Laka, Mau Koliha, Dinis Conceicção no barak teb-tebes ne’ebé maluk sira, imi labele haluha hanesan mós Amu Prieto no Amu Afonso Nacher no sira seluk.
Nia fó lembra, hafoin Timor-Leste ukun aan, nia kontinua luta nafatin hodi hadau hikas fronteira maritima Timor-Leste. Tanba, rezultadu ne’ebé ohin loron Timor-Leste hetan hodi define fronteira marítima permanente hasoru nasaun jigante hanesan Austrália, la’ós servisu fasil. Nu’udar lider ho vizaun dook, Xanana hakarak atu loron aban sai di’ak, liu husi atualizasaun situasaun hotu-hotu hodi hamosu inovasaun ba futuru Timoroan hahú ohin ba oin.
