BALIBO (TOP) – Prezidente Konsellu Imprensa Timor-Leste, Virgilio “Lamukan” da Silva Guterres apela ba jornalista sira iha rai-laran atu labele sai porta voz ba politiku nain sira, maibé tenke sai porta voz ba públiku.
Nia hatutan, Balibo ne’e hanesan saida maka premiadu nobel ba paz José Ramos Horta hateten, Estadu bele lakon buat hotu, lakon eleisaun, lakon kadeira, lakon pozisaun, maibé buat ida ne’ebé povu labele lakon maka liberdade atu espresa sira nia hanoin, no sira nia hakarak.
Virgilio hatutan, nia hanoin pessoalmente, no mós nu’udar Konsellu Imprensa sempre hatete katak, jornalizmu ne’e parte integral husi luta ida ne’e. Tanba ida maka sente haksolok tanba membru Asembleia Konstituinte nain 88 ne’ebé halo Konstituisaun RDTL tau artigu sira ne’ebé importante tebes atu garante liberdade espresaun, no liberdade imprensa.
“Ohin tinan 45 liuba iha fatin ida ne’e, forsa politika, forsa militar ne’ebé sira hanoin katak ho oho jornalista sira bele taka lia-loos. Depois tinan 45 liu tiha prova katak lia-loos ne’e ema labele hakoi. Ema bele hakoi nia isin mate, maibé lia-loos ne’e labele hakoi,” hateten Virgilio iha loron komemorasaun trajédia Balibo Five ba dala 45 iha loron Sesta 16 Outubru 2020.
Nia dehan, ida ne’e sai referensia ba governante sira atu …dalaruma iha kobertura sira ne’ebé kritiku hasoru governante sira tenke simu hanesan konsekuensia husi sira nia kompromisiu atu servi didi’ak povu.
Nia rekoñese, dalabarak ona ema sempre hatete dehan jornalista sira hakerek maka buat a’at de’it, no buat di’ak jornalista sira nunka fó sai.
“Ha’u sempre hatete dehan, ida atu halo di’ak ne’e maka ukun nain sira uluk promete ba povu iha periodu kampaña eleitoral atu halo di’ak. Ne’ebé kuandu halo di’ak ne’e la presija públika. Jornalista nia serbisu, nia funsaun ne’e atu buka tuir ida be la halo ne’e. Promete tiha la halo ne’e la se halo mós halo sala tan tiha, ida ne’e maka jornalista nia serbisu atu fó sai”.
Tanba ne’e nia hein katak jornalista sira iha rai-laran labele sai porta voz ba politika nain sira, maibé tenke sai porta voz ba públiku.
Iha fatin hanesan, diretor ezekutivu Centro Nacional CHEGA! (CNC), Hugo Fernandes katak, se bainhira le’e Deklarasaun Universal kona-ba Direitu Umanu iha artigu 19 liberdade espresaun no liberdade opiniaun. Ida ne’e liberdade ida ne’ebé maka fundamental. Liberdade ida ne’ebé maka iha kondisaun ne’ebé de’it labele lakon.
Tuir Hugo katak, atu habelar ema nia liberdade espresaun, entaun presija jornalista no presija media.
“Entaun, ita hatuur jornalista ne’e nu’udar ema ida, profisaun ida ne’ebé maka halo nakonu ita nia direitu ba informasaun. Luta ne’ebé ema bai-bain halo ne’e sei iha jornalista, sei iha media hodi habelar,” Hugo esplika.
Hugo dehan, reflete fali iha kontestu Timor nian katak desde inisiu mundu jornalizmu ne’e sai komponente signifikante iha prosesu luta ba libertasaun nasionál.
Durante ita nia luta tinan 24 nia laran husi 1975 to’o iha 1999, jornalista sira sempre marka istoria iha luta nian.
“Saida mak ita tenke dignifika, ita nia Estadu ne’e ratifika konvensaun sira hotu, ida ne’e maka importante ba oin”.
“Ita labele haluha katak, knar jornalista ne’e atu ezerse obrigasaun Estadu nian ne’ebé maka halo tiha ona perante komunidade internasional nian. Tanba ne’e, ita labele halo fali tentativa ida para depois hamosu bareira ne’ebé maka fó difikuldade barak”.
Entretantu, Premiadu Nobel ba Paz 1996, José Ramos Horta katak, eziste demokrásia no liberdade imprensa iha Timor-Leste, tanba desde loron restaurasaun independensia Timor-Leste iha loron 20 Maiu 2002 to’o ohin loron, seidauk iha jornalista ida maka ba tama prijaun, tanba hala’o sira nia profisaun ka seidauk iha governu ida ba taka empreza imprensa ida.
“Imprensa balun mate, tanba kondisaun finanseira mak la permite,” Horta esplika.
