Ian Martin prefere adia Konsulta Popular

SUAI (TOP) – Timor-Leste komemora ona loron konsulta popular ba dala 21, tanba desijaun Komandante em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé konsistente tebes katak di’ak ka aat tenke halo duni konsulta popular ne’e.

Xanana haktuir hikas istoria negosiasaun entre nia ho reprezentante ONU, Ian Martin husu ba nia atu adia tiha loron konsulta popular, tanba seguransa la dun estavél ba povu Timor-Leste.

“Ha’u dehan la’e, la’e, la’e. Sira ne’ebé agora mate iha Timor ne’e la to’o 200.000 ne’ebe mate uluk ona. Konsulta popular tenke halo,” hateten Kay Rala Xanana Gusmão bainhira sai nu’udar orador ida iha seminariu komemorasaun masakre 6 Setembru Negro Suai ba XXI (1999-2020) ho tema la’o tuir martir sira nia ain fatin atu liberta povu, Kinta 03 Setembru 2020.

Tanba Xanana lakohi adia loron konsulta popular ne’e maka Ian Martin informa fali ba Sekretariu Jeral Organizasaun Nasões Unidas (ONU), Kofi Annan katak Xanana lakohi, nia hakarak tenke halo duni referendum.

Xanana esplika, rajaun ONU prefere adia loron Konsulta Popular ne’e bazeia ba sira nia esperiensia referendum iha Sahara Osidental ne’ebé falla, no rezulta Sahara Osidental seidauk ukun aan to’o ohin loron.

Xanana hatutan, konteudu husi proposta ne’ebé halo iha Kontak Dame tinan 1983 iha Larigutu, Ossu, Vikéké tem ilia-fuan REFERENDUM.

“Maibé Indonézia mak lakohi lia-fuan ne’e, tanba REFERENDUM ne’e halo ona iha fatin barak, nune’e sira prefere uja lia-fuan Konsulta Popular,” nia konta.

Konsulta populár ne’ebé hala’o, iha loron 30 fulan Agostu tinan 1999, ho protesaun Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) nian no tuir akordu ne’ebé selebra entre Portugal no Indonézia iha Nova Iorque, ho mediasaun Sekretáriu-Jerál Nasoens Unidas nian, iha loron 5 fulan Maiu tinan ne’e dunik, povu Timor-Leste hili, husi maioria esmagadora hodi hasés -an husi Indonézia no restaura fali independénsia ne’ebé mak hetan liu husi proklamasaun unilaterál iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975, molok forsa okupante halo invazaun.

Iha tempu ne’ebá votu hirak a favór ba independénsia inkondisionál sura hamutuk 78,5%. Konsulta populár ne’e organiza no hetan supervizaun husi misaun espesiál ne’ebé harí liu husi Rezolusaun Konsellu Seguransa ONU nº 1246, ho naran United Nations Mission in East Timor (UNAMET) no lidera husi Ian Martin hodi reprezenta Sekretáriu-Jerál Nasoens Unidas nian.

Anúnsiu ofisiál rezultadu konsulta ne’e nian, iha loron 4 fulan Setembru tinan 1999, hafoin mosu tuir kedas violénsia iha fatin hotu-hotu ne’ebé halo husi milisia sira tanba dei’t hakarak defende integrasaun Timor-Leste ba Repúblika Indonézia no husi violénsia hirak ne’e mak hamosu violasaun ba Direitus Umanus, inklui homisídiu rihun ida resin no krime sexuál ( nu’udar rejista no fó sai tiha ona iha dokumentu balun, mak hanesan iha relatóriu “ Chega” prodús husi Komisaun Akollimentu, Verdade no Rekonsiliasaun – CAVR ). Tanba dei’t situasaun ne’ebé halo tauk iha teritóriu nia laran, Konsellu Seguransa Nasoens Unidas nian aprova kedas forsa multinasionál ida, ne’ebé responsabiliza husi komandu Austrália, ho misaun prinsipál halakon tiha eskala violénsia iha fatin hotu-hotu no tau fali orden no trankuilidade públika. Kontinjente ne’e, militar deit, ne’ebé kria husi Rezolusaun Konsellu Seguransa ONU nian nº 1246 no ema hotu koñese ho naran International Force in East Timor (INTERFET), hahú tama iha teritóriu nia laran iha loron 20 fulan Setembru tinan 1999.

Sucedeu-lhe uma missão especial da ONU mandatada para administrar o território até à criação de condições para a governação do País por órgãos de soberania nacionais eleitos pelos timorenses, aceite que estava por Portugal e pela Indonésia a transferência da soberania sobre o território para a ONU.

Akontese katak misaun ida espesiál ONU nian hetan mandatu atu administra teritóriu to’o ba kria kondisaun ba governasaun País nian husi órgaun soberania nasionál ne’ebé Timór-oan mak sei eleje, konkorda katak Portugal no Indonézia mak sei halo tranferénsia soberania kona-ba teritóriu ba ONU.

Misaun globál ne’ebé kria liu husi Rezolusaun Konsellu Seguransa ONU nº 1272, hanaran United Nations Transitional Administration in East Timor (UNTAET), iha misaun global ne’e, iha prosesu úniku ida iha história Nasoens Unidas nian, hahú funsiona ona ba dahuluk Administrasaun Tranzitória ida, hahú iha loron 25 fulan Setembru tinan 1999, ne’ebé sentraliza hotu iha Administradór Tranzitóriu nia pesóa hanesan Reprezentante Espesiál Sekretáriu-Jerál Nasoens Unidas (Dr.Sérgio Vieira de Mello), ne’ebé hetan tulun liu husi ekipa tékniku no asesór sira no ho obrigasaun atu konsulta beibeik ho povu Timór-oan sira, maibé nia akumula podér tomak hanesan lejislativu ( ho forma regulamentu), podér regulamentár (liu husi diretiva sira) no podér administrativu ka ezekutivu (liu husi orden ezekutiva) ne’ebé presiza atu hala’o objetivu administrasaun ne’e nian.

Administrasaun Tranzitória ne’e hanaran mós liu husi liafuan badak ETTA (East Timor Transitional Administration), koresponde iha liafuan badak , iha lian portugés, ATTL (Administrasaun Tranzitória Timor-Leste).

Fofoun períodu Administrasaun Tranzitória ne’e hala’o husi ema ida de’it, hafoin sei ajuda liu husi governu provizóriu ida ne’ebé koresponde ho gabinete ida ho naran “Gabinete Governu Trazisaun nian iha Timor-Leste”3. Laiha membru husi gabinete ne’e ida mak bele iha kompeténsia atu deside, vinkula ba Administradór Tranzitóriu. 

Raimundos Oki
Author: Raimundos OkiWebsite: https://www.oekusipost.comEmail: Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
Xefe Redasaun & Editor

Online Counter