KAMALPUN (TOP) – Premiadu Nobel ba Pás tinan 1996 no diplomata seniór, José Manuel Ramos-Horta hateten, Amu Papa Francisco iha Vatikanu, Roma-Italia koñese di’ak ona kafé Timor, liliu kafé sira husi munisipiu Ermera.
Eis Prezidente Repúblika atual kandidatu Prezidente Repúblika ba periodu 2022-2027 ne’e aproveita sorumutu ida ho ulun boot igreja Katolika iha mundu kona-ba assuntu Zayed Award for Human Fraternity 2022 (Prêmio Zayed ba Fraternidade Humana 2022), nia mós introduz kedas kafé Timor ba Amu Papa iha Vatikanu iha loron 7 Outubru 2021.
“Horisehik dadeer bainhira reuniaun formál ho Amu Papa Francisco remata, ha’u atan sarani hateten lia fuan ruma ba ita Katóliku-sira nia Aman boot ho lian Español; Santu Padre nu’udár ema hosi Argentina, Amo Santu hemu karik kafe dadeer-dadeer. Amu Santu tenke hemu de’it kafé Timor ne’ebé di’ak liu iha mundu, di’ak liu kafé Brazíl, di’ak liu kafé Colombia! Amu Papa hatan nune’e, kafé Timor-Leste di’ak liu kafé Costa Rica?, Di’ak liu! Amu Santu. Kafé Timor di’ak liu kafé hotu-hotu iha Mundu!,” katak Horta liu-husi nia pájina ofisiál Facebook, ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu iha loron 7 Outubru 2021.
Premiadu Nobel ba Pás tinan 1996 no diplomata seniór, José Manuel Ramos-Horta hasoru malu ho Amu Papa Francisco iha Vatikanu iha loron 7 Outubru 2021.
Durante nia vizita ba komunidade sira iha aldeia Kamalpun, suku Liho, postu administrative Rai-Laku, munisipiu Ermera iha loron Segunda, 21 Fevereiru 2022, Ramos-Horta kontinua informa ba kafé-nain sira iha Rai-Laku atu kontinua badinas hodi kuda kafé basa kafé Ermera no kafé Rai-Laku koñesidu ona iha mundu internasional, liliu iha Vatikanu rasik.
Horta enkoraja ba to’os nain kafé sira hodi konserva halo didi’ak sira nia kafé atu bele halo produsaun barak liu-tan hodi bele responde ba demanda merkadu domestika no internasional.
“Ha’u lori kafé ba iha amu Papa iha Roma ne’ebá, iha fulan Outubru liu-bá. Ha’u lalin kafé lubuk ida ba iha Vatikanu entrega ba amu Papa,” Horta hateten lia-hirak ne’e iha konferénsia Nasionál Union dos Movimentos Democráticos e Patrioticas (UMDP) iha aldeia Kamalpun, suku Liho, Postu Administrativu Rai Laco Munisipiu Ermera, Segunda, 21 Fevereiru 2022.
Prêmiadu Novel da Paz ne’e hatutan, nia hakarak kontinua promove produtu kafé iha mundu.
“Más kuandu ha’u hateten kafé Timor ne’e, sira hotu-hotu kontente tebes, entaun ha’u hamutuk ho kolega sira lalin kafé Timor tama ba palásiu Papa nian”.
Horta dehan preokupasaun ba modo no ai-fuan, kafé no estrada no moras hotu-hotu tanba ne’e realidade ida.
Nia dehan, Prezidente Repúblika nia responsabilidade ida mak hamutuk ho governu atu hanoin didiak oinsa governu ho Parlamentu Nasionál bele halo politika ne’ebé di’ak liu ba povu nia moris.
“Ijemplu ba folin kafé nian tanba ita boot sira munisipiu Ermera hanesan Ainaro no Same oinsa Prezidente Repúblika, governu no Parlamentu Nasionál bele halo folin kafé labele tun demais, sa’e demais mak di’ak, maibé labele tun,” nia hateten.
“Maibé tanba saida Timor Leste seidauk halo?,” Horta husu.
Nia dehan, kona-ba pergunta ne’e, antes ne’e nia informa on aba politika nain-balun bainhira hasoru malu iha Nova Yorke, Estadus Unidus Amerika iha tinan hirak liuba atu harii tiha fundu ida naran Fundu Kafé ho nia objetivu atu tulun agrikultor kafé sira kuda kafé barak liu-tan iha rai-laran hodi responde ba nesesidade rai-laran no rai-liur.
Horta dehan, presija aumenta tan produsaun kafé ne’e ba tonelada rihun 50, tanba tuir nia katak, produsaun kafé oras ne’e la to’o tan ona tonelada rihun 10. Ne’e hatudu sinal produsaun kafé iha rai-laran hahu menus ona.
“Tenke troka kafé tuan tau fali kafé foun enkuantu fokit sai tiha kafé tuan ne’e hodi ajuda ema seluk ne’ebé mak seidauk iha. Fundu kafé mak sosa hodi faan ba povu tomak la autoriza ema ruma maka sosa hodi faan iha nasaun seluk, tenke fundu kafé mak faan duni ninia folin la tun”.
Nia esplika, liu-husi fundu kafé bele ajuda ferik-katuas sira hodi kuidadu sira nia saúde, hadia sira nia uma, labarik sira ba eskola tanba hetan apoiu husi fundu kafé, maibé inan-aman sira agrikultor tenke tau matan ba kafé ne’e hanesan tau matan ba jardin ida.
“Tanba ne’e, ha’u nia apela ba komunidade sira iha Ermera, Atsabe, Ainaro, Same no mós iha fatin hotu-hotu tenke kuidadu ita nia kafé hanesan iha jardin ida labele ku’u arbiru, tasak mak foin ku’u atu nune’e nia kilo ne’e di’ak”.
Iha 2019, Governu lansa ona planu kompriensivu ida ne’ebé apoia ba dezenvolvimentu setór kafé Timor-Leste iha Dili hanesan Planu Nasionál Dezenvolvimentu Setór Kafé 2019-2030 ho apoiu inisiativa hosi Banku Dezenvolvimentu Aziátiku (ADB) no Asosiasaun Kafé Timor-Leste.
Planu ne’e ho espetativa atu hadi’a produtividade, kualidade no asesu produsaun kafé iha Timor-Leste ba merkadu mundiál. Planu foun, ne’ebé deskreve nu’udár modelu kolaborativu, ne’e prodús depoizde prosesu konsultivu ho instituisaun Governu, produtór kafé, sentru prosesamentu no esportadór sira no mós Organizasaun Naun-Governamentál (ONG)-sira ho parseiru dezenvolvimentu-sira.
Ante ne’e Ekonomista husi Banku Dezenvolvimentu Aziatiku, David Freedman konsidera planu dezenvolvimentu setór kafé sei halais modernizasaun setór kafé ne’ebé presija tebes iha Timor-Leste no koordenasaun metin ne’ebé sei asegura susesu husi implementasaun planu ne’e.
Planu ne’e iha meta ambisiozu atu halo dupla produsaun kafé iha 2030 no aumenta rendimentu esportasaun kafé to’o 270%.
Kafé nu’udár planta istóriku no importante tebes ba Timor-Leste. Kuaze um-tersu husi uma-ka’in sira iha nasaun ne’e mak kuda kafé no 20% mak depende liu-ba kafé hodi hetan osan.
Author: Marcelino BataWebsite:https://www.oekusipost.comEmail:Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
Jornalista
Jornalista TOP.
Bandu atu simu envelope ka sasan ruma husi fonte informasaun sira.
