DILI (TOP) — Prezidente Movimentu Akademiku Pro Konsntituisaun RDTL, Hugo Lourenço da Costa katak, kazu asasinu iha Lahane, refleta ba fenomena politika iha Timor-Leste.
“Tanba kondisaun serbisu durante tama iha Covid-19 ka impase politika ida ne’ebé naruk PNTL sira serbisu oras 24 ho númeru polisia ne’ebé maka ki’ik entaun, situasaun sira ne’e hamosu presaun psikolojika ne’ebé domina ona emania konsiensia, nia labele kontrola ona ninia emosaun,” dehan Hugo Lourenço da Costa liu husi konferénsia ba imprensa iha Kaikoli, Dili Segunda 07 Juñu 2021.
Nia dehan, situasaun ajente PNTL ne’ebé maka sai nu’udar suspeitu mós vitima hotu tanba saida maka MAPK dehan vitima sira ne’e mosu refleta ba fenomena politika ne’ebé governu maka hamosu durante ne’e.
“Ami haree kazu sira ne’ebé maka mosu iha Timor-Leste. PNTL nia estatistika halo krime ke barak tebes uza violensia ho situasaun ho krize ekonomia, krize politika ne’ebé maka mosu ho númeru krime ne’ebe maka sira halo ne’e hatudu ona katak instituisaun PNTL iha ona formasaun depois ita hetan ona indepensia valor sira ne’e lakon hotu.”
“Governu mós presiza halo ona markas ba PNTL para labele hela hamutuk ho komunidade sira. PNTL presiza asrama ida no F-FDTL atu nune’e komandu bele kontrola sira bele atu sai, tama no uza armas proque ita husik sosiadade hela hamutuk ho PNTL maka akontese hanesan ne’e tanba laiha kontrola”.
Nia hatutan, konsikuensia maka asaun oknum PNTL halo la’os konsikuensia legal maka nia responsabiliza maibé konsikuensia maka ne’e ninia familia no ninia oan sira sofre ba aktu ne’ebé maka pesoal PNTL halo más bele haree reajen husi populasaun sunu ninia uma entaun buat sira ne’e konsikuensia.
“Tanba ne’e maka ita dehan Ministru Interior maka iha responsabilidade boot liu atu bele kontrola ita labele fo sala deit ba instituisaun PNTL iha Ministeriu ida liu-liu ba Ministeriu Interior,” nia hakotu.
Iha parte seluk, RENETIL expressa laran susar boot ba matebian Mateus de Deus no Camilo de Deus, neébe lakon sira nia moris tamba aktu iresponsavel husi membru PNTL ida. RENETIL kondena makás aktu membru PNTL neé, neébe uza forsa la-ho justifikasaun, no laos iha kontekstu halao nia servisu atu hametin lei no ordem.
RENETIL kompreende emosaun husi komunidade no familia vitima nain rua hasoru aktu membru PNTL neé, maibe lamenta makás ba ekspresaun violentu husi parte komunidade, no medida ne’ebe la adekuadu husi PNTL atu prevene eskalasaun violensia, neébe rezulta iha danos no estragus ba sasan no hela fatin husi familia autor nian. RENETIL apela ba komunidade tomak atu kalma no kontrola aán, no fo fiar ba autoridade Polisia no instituisaun judisiaria nian atu halao sira nia servisu hodi harií justisa lolos iha kazu ne’e.
Akontesimentu ho fatalidade neé tuir RENETIL katak, fó hanoin hikas akontesimentu seluk ne’ebé mosu iha fulan Novembru 2018. Bainhira mosu akontensimentu iha 2018, RENETIL halo dialogu ho Komando Jeral PNTL nian, no identifika faktor balun neébe bele sai hanesan kauza ba aktu membru PNTL ne’ebé komete aktu violentu, no medida saida maka Komando PNTL no governu presiza hola atu garante katak akontesimentu sira ne’e la mosu tan iha futuru.
Nune’e, RENETIL husu ba ba Komando PNTL atu kolabora ho Ministériu Públiku hodi hala’o investigasaun ida neébe profundu, imparsial no kredivel ba kazu ne’e hodi kontinua ho julgamentu atu estabelese justisa.
Entrentantu, Primeiru-Ministru no mós Ministru Interior, Taur Matan Ruak lamenta tebes no kondena hahalok elementu Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) ne’ebé mak tiru mate sidadaun na’in rua no ida kanek todan iha Lahane Osidental, Sábadu madrugada ne’e, hato’o profunda sentidu kondolénsia ba familia vítima husi akontesimentu ne’e.
“Ha’u hakfodak no triste rona elementu PNTL ida ohin madrugada hodi arma Estadu nian tiru mate ita-nia sidadaun na’in rua no ida kanek todan iha Lahane Osidental, Ha’u la menta i kondena tebes aktu refere. Ita hotu la tolera ida ne'e, i hanesan Primeiru-Ministru no Ministru Interior, ha'u orienta ba Komandu PNTL para dezarma elementu ne’e, hatama ba sela hodi halo prosesu investigasaun,” katak PM Taur liu husi karta komunidade imprensa ne’ebé The Oe-Kusi Post (TOP) asesu, Sábadu 05 Juñu 2021.
Iha biban ida ne’e, hodi ha’u-nia naran rasik, no governu tomak, hato’o mós ami-nia profundas sentidas kondolénsias ba familia matebian nian, no husu deskulpa boot ba familia vítima sira ba hahalok ne’ebé involve hosi elementu PNTL ne’e”, Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak.
Xefe governu mós kompremitidu, Governu sei hola medidas ne'ebé forte hasoru elementu Polisia ne’e hodi bele responsabiliza ba aktu ne'ebé nia halo ona, no governu sei kontinua akompaña prosesu hotu no mós sei apoiu familia matebian nian hodi hetan justisa ba akontesimetu ne’e.
Lider Karismátiku, Kay Rala Xanana Gusmão lamenta, no kondena tebes atitude oknum Polisia Nasionál Timor-Leste ne’ebé lori arma hodi tiru mate veteranu ida ho nia oan iha Lahane.
Notisia relevante: Oknum PNTL tiru mate tan ona veteranu ida ho nia oan iha Lahane
Xanana hato’o preokupasaun ne’e durante hala’o vizita ba haree familia matebian sira iha aldeia Ainitas-Hun, suku Lahane, Muninisipiu Dili iha loron Sábadu 05 Juñu 2021.
“Halo nusa maka nia hela iha karaik, nia sai fali mai uma ne’e tiru sira na’in rua, ne’e tenki halo investigasaun didi’ak atu evita buat sira ne’e labele akontese bebeik,” katak Xanana durante konversa ho familia matebian sira iha aldeia Ainitas-Hun, suku Lahane, Muninisipiu Dili iha loron Sábadu 05 Juñu 2021.
Xanana preokupa, tanba atitude oknum polisia ho inisiál M la profisionál no la merese atu uza arma hakanek povu iha nasaun ne’e.
Matebian veteranu rezistensia Mateus de Deus "Amino" hetan tiru ho pistola glock-19 bala musan kona borus ba hirus matan no matebian Camilio da Conceiçao de Deus hetan tiru kona kabun hodi rezulta nia mós mate, enkuandu joven ida sofre kanek todan.
Dadaun ne’e mate isin vitima na’in rua mediku lori ona ba fatin mortuariu hodi hein transporte ba nia rezidensia Lalane, no vitima na’in ida seluk kanek iha ain to’o oras ne’e sei simu hela tratamentu iha sala emerjensia HNGV.
Familia vitima Francisco Borges katak, saida maka akontese ne’e lamentavel tebes.
“Saida maka akontese ne’e ita lamentave tebes ho membru PNTL ne’ebé maka uja arma ne’ebé atu proteze nia povu maibé fila uja oho fali nia povu rasik,” katak Borges ba The Oe-Kusi Post iha sala mortuariu HNGV, Dili, Sábadu 05 Juñu 2021.
Nia konta kronolojia katak, kazu asasinatu ne’e akontese iha Lahane iha Sesta 04 Juñu 2021 oras tuku ida kalan boot, membru polisia ida uja farda kompletu ba tiru komunidade sira iha sira nia uma.
“Mateus de Deus ne’e mate fatin, tanba kilat musan kona iha hirus matan ho nia oan mane Camilo mai to’o hospital la konsege, nia mós mate tan ona,” esplika Borges.
Nia dehan, iha familia ida iha ema nain rua, aman ho oan maka mate dala ida. No vitima ida seluk maka hetan tiru iha ain ne’ebé oras ne’e sei hetan hela tratamentu intensivu iha HNGV.
“Ita lamenta tebes ho attitude ne’e, asaun premanizmu, brutalizmu husi oknum PNTL ne’ebė uja farda nasaun ninian, uja nasaun nia kilat lori oho fali povu”.
Borges mós ezije ba komandu jeral PNTL no nain ba asaun penal tenke fó pena todan ba oknum polisia ne’e, tanba tiru mate ona ema nain rua ho povu nia kilat rasik.
Felly de Deus nu’udar oan-feto husi saudozu Mateus de Deus ho tanis lian maka’as iha sala mortuariu HNGV katak, nia aman mate tanba tiru husi oknum PNTL iha Lahane, Dili iha Sesta kalan 03 Juñu 2021 oras tuku ida.
Tuir informasaun ne’ebé TOP asesu katak, membru polisia ne’ebé tiru mate ema nain rua ne’e deskonfia ho naran Mariano de Jesus ho deviza Ajente Xefe husi munisipiu Dili, postu administrativu Vera Cruz, hela iha Lahane Ocidental, moris iha loron 21 Marsu 1974 ho númeru ID Polisia maka 11862, númeru kilat FHX 093, modelu Glock 19, estadu sivil kaben nain.
Entretantu, Komandante Operasaun Nasionál, Superintendente Xefe Pedro Belo katak, to’o oras ne’e parte komandu hola ona asaun maka hanesan prosedimentu kriminal no disiplinar.
“Prosedimentu kriminal, komandu jeral orienta ona PNSIK hodi hala’o prosesu inisial, no ita hotu hein katak, iha tempu besik mai sir abele remata nia prosesu tomak hodi entrega ba Ministériu Públiku, no husi parte Ministériu Públiku entrega ba Tribunal depois juiz maka bele foti desijaun ba ida ne’e,” katak Pedro Belo liu husi konferensia ba imprensa iha kuartel jeral PNTL, Kaikoli, Dili Sábadu 05 Juñu 2021.
Desijaun seidauk klaru kona-ba ajente polisia ne’ebé tiru mate ona ema nain rua ne’e, tanba tuir Pedro Belo katak, sei hein rezultadu prosesu investigasaun maka foin iha desijaun final husi parte komandu PNTL.
Hafoin kazu ne’e akontese, joven sira iha bairo laran konsege sunu mutuk tiha ajente polisia ne’e nia uma, no parte komandu PNTL mós dezarma ona ajente PNTL ne’e no submete ona ba prosesu investigasaun. No hahu ona primeira interogatoriu iha Tribunal Disitrital Dili iha loron Segunda 07 Juñu 2021.
