DILI (TOP) — Nasaun barak maske hasoru problema boot kona-ba pandemia Covid-19, maibé ikus mai sira halo esforsu hodi hadia ekonomia nasaun nian. Situasaun ne’e tuir Movimentu Akademiku Pro-Konstituisaun RDTL katak la akontese iha Timor-Leste, tanba tuir sira katak, governu halo duni esforsu hodi prevene no kombate moras ne’e, maibé hamate tiha fali atividade ekonomia iha rai-laran.
Portavoz MAPK, Celestinho da Conseição konsidera governu da-ualu esforsu prevene surtu Covid-19, maibé iha tempu hanesan mós hamate tiha fali atividade konomia iha rai-laran.
Celestinho sita, artigu 50 nú. 1-3 garantia sidadaun sira nia direitu hodi hetan servisu artigu ida ne’e loke espetativa ba sidadaun sira atu hadia sira nia moris no sustenta sira nia familia sira ne’ebe moris iha sidade no kapital liu-husi protesaun servisu no empreza privadas lokais no internasionais.
“Maibé ho politika governu ida ne’e, baze ba prevensaun ho halakon covid-19 hamosu politika serka sanitaria hodi hapara atividade lukrativa povu hanesan baze ba rendimentu ekonomiku ema ida nian no nia familia. Politika ne’e bele implementa maibé tenke haree ba realidade moris lor-loron nian povu ida ne’e nian, oinsa atu garantia sira nia moris dignu tuir konstituisaun haruka,” katak Celestinho liu husi konferénsia ba imprensa iha salaun Esperansa, Ai-Mutin, Dili, Tersa 25 Maiu 2021.
“Ho politiku ne’ebé la sukat realidade, tuir MAPK nia haree governu ida ne’e viola ona konstituisaun, lei serka sanitaria husi sorin ida hases ema husi moras invizivel ho esplikasaun enigmatika, husi sorin seluk halo ema moris susar to balun hakotu sira nia vida ho tara aan peñora oan no peñora sira nia aan ba ema sira ne’ebé maka osan iha,” nia afirma.
Nia hatutan, iha tan faktu balun hatudu ona katak populasaun hahu hamlaha ema lakon hela fatin tanba lakon servisu no rendimentu. Númeru dezemprego sei sa’e ba bebeik emprezas privadas lokais no internasionais ONG lokal no internasional barak hahu redus ona traballadores no hapara sira nia servisu.
“Tanba ne’e MAPK haree katak sidadaun sira lakon ona sira nia direitu ekonomia no realizasaun atu moris dignu hanesan ema mihis ba bei-beik,” nia dehan.
Nia konta, bazeia faktu sira lubuk ida iha leten nu’udar akademikus no intelektuais Timor-oan fó beran baa mi hodi hamosu movimentu akademiku pro-Konstituisaun RDTL.
Dahuluk satan hahalok viola konstituisaun hanesan kauza primaria ba akontesimentu hirak mosu ona iha rai doben Timor-Leste ne’ebé maka lori inserteza no inseguransa ba ita nia povu no ita nia rai rasik nia distinu.
Daruak, hakotu impase politka ne’ebé prevalese hela iha kuadru lejislativa ba dahaat hahu husi tinan 2017-2021 hodi garantia hikas fali komfiansa husi nasaun seluk ba ita nia rai, lori investimentu hodi haburas kresimentu no dezemvolvimentu ekonomiku atu nune’e ita nia povu bele goza independensia no soberania ne’ebé sira rasik sosa ho ran no ruin.
Tuir nia katak, ho espiritu nasaun, konstituisaun nian ita tur hodi sorumutu ho neon matenek rasik no matenek ne’ebé mai husi rai-liur hodi kombate moras pandemia Covid-19 atu nune’e povu bele moris hakmatek no dignu iha nia rain rasik.
Celestinho mós husu ba governu atu haree no estuda didiak desizaun politika bainhira deside no deklara estatutu ba estadu sá deit, atu nune’e desizaun hirak ne’e labele fo impaktu negativu ba komvivensia sosial politika, ekonomia no kultura ba povu maubere.
Nia dehan, MAPK prontu koopera ho governu ka se de’it, bainhira la’o tuir espiritu no lia-fuan ne’ebé konsagra ona iha konstituisaun iha asuntu setorais ne’ebé kompetivel ho ami nia koñesimentu akademiku atu nune’e ho espititu no isin ida de’it hamutuk hakbiit povu ida ne’e no jerasaun tuir mai hodi bele tur hanesan nasaun sira seluk, iha Mundu.
Entretantu, antes ne’e iha loron 30 Marsu 2021, governu submete proposta Orsamentu Rektifikativu 2021 hamutuk Miliaun $223,8 dolar ba Parlamentu Nasionál, governu halo alterasaun no ezersísiu ba OJE 2021 hamutuk Miliaun $89 dolar no husu tan aumentu Miliaun $135,3.
Bankada CNRT haree katak kapasidade governu nian ne’ebé fraku iha ezekusaun orsamentu, sei halo orsamentu retifikativu ida ne’e mós laiha kontribuisaun ba ekonomia, nune’e, governu ida ne’e nia obra boot ba dezenvolvimentu Timor-Leste nian maka kria resesaun ekonómika.
Bankada CNRT mós konsidera program rekuperasaun ekonómika falla totál tanba kompañia barak taka, dezempregu aumenta, povu barak maka halerik no hamlaha tanba laiha osan iha sira-nia liman, no kresimentu ekonómiku ne’ebé prevee atu rekopera iha 2021 ne’e difísil atu atinji, hanesan hatudu iha previzaun kresimentu ekonómiku ne’ebé revê ona husi previzaun orijinál 3.5% tu’un ba iha 2.0%.
Timor-Leste hasoru “resesaun ekonomia” hahú kedan iha tinan 2017 bainhira Prezidente-Repúblika admite Setimu Governu Minoria Fretilin ukun sein programa no orsamentu, Timor-Leste moris ho duodecimal no ikus governu monu nune’e hakat ba Eleisaun Antesipada iha tinan 2018.
Eleisaun Antesipada 2018 hahoris Aliansa Maioria Parlamentár ne’ebé forma VIII Governu Konstitusionál kompostu husi CNRT, PLP no KHUNTO. Infelizmente sofre defisiénsia tanba Prezidente-Repúblika Francisco Guterres Lú Olo lakohi atu fó-posse ba Membru Governu husi CNRT nain-hitu no Partidu KHUNTO nain-rua. Ikus mai, CNRT tenke foti pozisaun forte no lakohi fó votu favorável ba Proposta Orsamentu tinan 2020 nian ho hanoin katak defisiénsia VIII Governu Konstitusionál tenke hapara no labele kontinua hanesan ne’e.
“Ita-nia Estadu monu tán ba impase polítika ne’ebé fó konsekuensias ba ita-nia dezenvolvimentu ekonómika, hetok át liu bain-hira Fretilin hamutuk ho PLP no KHUNTO hadau Meja Parlamentu Nasionál atu viabiliza VIII Governu, no hetan apoiu husi Prezidente-Repúblika Francisco Guterres Lú Olo, átual Prezidente Partidu Fretilin nian. Apoiu Prezidente-Repúblika ne’e hatudu husi desizaun ne’ebé nia foti lalais hodi fó-posse ba membru governu husi Fretilin no KHUNTO nian”.
