DILI (TOP)— Bankada CNRT konsidera Prezidente Repúblika (PR) Fransisco Guterres Lú-Olo iha tempu nia ukun maka rezulta ona impase polítika iha Timor-Leste to’o ohin loron, maibé Primeiru-Ministru, Taur Matan Ruak antes ne’e deklara impasse politika laiha ona hafoin FRETILIN desidi sai ai-tonka ba nia governu hodi la’o to’o tinan 2023.
Deklarasaun PM, Taur nian ne’e mós haforsa tan husi Sekretáriu Jerál Partidu FRETILIN, Mari bin Amude Alkatiri katak kareta ne’ebé antes ne’e ho roda tolu de’it bele la’o to’o Baukau, oras ne’e bele la’o ona haleu Timor tomak, tanba kareta nia roda kompletu ona.
Maske nune’e,
Vise Xefe Bankada CNRT, deputadu Patrocínio dos Reis Fernandes kontinua dun no akuza PR Lú-Olo mak impasse politika nia hun.
“Ba hahu, permite ami atu konvida povu tomak no polítiku sira atu halo reflesaun kona-ba andamentu polítiku iha ita-nia rai doben Timor-Leste, ne’ebé ho tempu Lú Olo ka’er ukun hanesan PR, maka rezulta ona impase polítika hodi sátan prosesu tomak konstrusaun Estadu dentru de tinan-tolu nia laran, hahu husi tinan 2018 to’o 2020,” deputadu Partocínio foti kestaun ne’e liu husi deklarasaun politika bankada CNRT ba lejistlatura 3a ba sesaun lejistlativu, iha plenaria Parlamentu Nasionál, Dili, Tersa, 15 Setembru 2020.
Nia esplika, preámbulu Konstituisaun RDTL hateten nune’e: “Konstituisaun ida-ne’e reprezenta, ikus liu, omenajen ida, povu fó ho laran tomak ba Pátria-nia martires sira hotu, ho neon metin duni katak iha nesesidade atu harii kultura demokrátika institusional ida rasik Estadu de Direitu nian, iha ne’ebé ema sei respeitu Konstituisaun, lei no instituisaun ne’ebé povu rasik maka hili”.
Nia hatutan, preámbulu Konstituisaun RDTL ne’ebé Asembleia Konstituinte simu no fó sai, iha loron 22 Marsu 2002, hodi aprova no dekreta, hateten momós katak Timor-Leste sai hanesan Estadu de Direitu ne’ebé ema hotu tenke respeita no haktuir Konstituisaun. Maibé pergunta bo’ot ida ba ita hotu ne’ebé tu’ur iha Uma Fukun Parlamentu Nasional ida-ne’e - será ké ita sira ne’e kumpre duni Konstituisaun ka lae.
“Públiku tomak akompaña katak, iha loron 25 Juñu 2020 liubá, Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lu Olo, fó-pose ba Membru VIII Governu sira. Governu ida ne’ebé, atual Primeiru Ministru, Taur Matan Ruak, deklara ba públiku, iha Janeiru 2020, katak, Prezidente Repúblika rasik maka sobu tiha Governu nia roda-ida, Primeiru-Ministru hasai kadeira, no CNRT maka fakar minarai no sunu tiha kareta ne’e. Perguntas maka ne’e. Oinsá maka kareta ida, ne’ebé Presidente Repúblika sobu tiha nia roda, Primeiru-Ministru sobu nia kadeira, no CNRT sunu tiha ona, bele teki-teki kareta ne’e nia roda kompletu fali deit,” deputadu CNRT ne’e kestiona.
Nia dehan, bain-hira ita liga ba analojia kareta ba iha Konstituisaun RDTL, iha ne’e Primeiru-Ministru fó mensajen klaru katak, formasaun VIII Governu ne’e mai husi Aliansa Mudansa ba Progresu tuir Konstituisaun, artigu 106 (al.1), liuhosi nomeia Primeiru-Ministru ba VIII Governu nian. Maibé, Presidente Repúblika maka sobu tiha roda ida, tanba rekuza atu fó-pose ba membrus governu sira, hodi kompleta formasaun governu nian, no ikus mai kareta ne’e labele la’o, to’o ahi han tiha de’it.
“Iha loron 20 Janeiru 2020, Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak deklara katak Aliansa Mudansa ba Progresu mate no hakoi tiha ona, tanba-ne’e, Primeiru-Ministru rasik entrega situasaun impase polítika ne’e ba Presidente Repúblika atu rezolve. Atu responde ba situasaun ida-ne’e, Presidente Repúblika foti inisiativa, tuir Konstituisaun RDTL, Artigu 74, hodi konvoka reuniaun ho entidades hotu-hotu husi kamada sosiedade Timor-Leste nian, inklui partidus polítiku sira ne’ebé iha asentu parlamentar, atu buka solusiona impase polítiku ida-ne’e,” nia afirma.
Nia hatutan, iha loron 5 Fevereiru 2020, Vise-Presidente Bankada Fretilin, Deputadu Francisco Miranda Branco, halo deklarasaun iha média, hodi ezije Primeiru-Ministru Taur Matan Ruak atu rezigna-an, ho razaun katak, AMP mate iha loron 17 Janeiru no hakoi ona iha loron 20 Janeiru 2020. Deputadu Francisco Branco nia deklarasaun ba média GMNTV dehan nune’e, “tuir regra loloos, se AMP la-eziste ona, Primeiru-Ministru merese rezigna-an”. Deklarasaun ida-ne’e rasik hatudu katak Deputadu Branco konsiente duni, tuir Konstituisaun RDTL,artigu 106 (al.1), bainhira AMP ne’ebé forma Governu la eziste ona, signifika Governu mós hein demisaun de’it.
Maibé PR Lú Olo esplika iha assuntu ne’e katak, iha duni tinan 2018 mak VIII Governu Konstitusionál hahú ukun ho rezultadu eleisaun ne’ebé aliansa pré-eleitoral – Aliansa Maioria ba Progresu – manán iha eleisaun lejizlativa antesipada, iha loron 12 fulan-Maiu.
Nia hatutan, importante hatete iha ne’e katak Parlamentu Nasionál mak fó lejitimidade no sustentabilidade ba Governu ne’ebé de’it. Maioria parlamentar ne’ebé tanen Governu bele harii tuir rezultadu eleisaun no bele mós mosu iha momentu ne’ebé de’it, durante períodu Lejizlatura.
“Ita tenke konxiente katak, hafoin Governu ida harii, tuir Konstituisaun RDTL haruka, nia iha autonomia polítika hodi hala’o ninia knaar, nu’udar Órgaun Ezekutivu. Bainhira maioria parlamentár ida muda, ida ne’e la determina katak Governu tenke monu ka tenke harii kedas Governu foun ida,” esplika PR Lú Olo.
“La determina ida-ne’e tanba prosesu hamonu Governu tenke la’o tuir rekizitu no sirkunstánsia tama iha artigu 112, hosi Konstituisaun Repúblika. Artigu ne’e hatete katak Governu monu bainhira Parlamentu Nasionál la aprova votu konfiansa ka bainhira aprova mosaun sensura,” PR Lú Olo afirma.
Nia dehan, dispozisaun konstitusionál ida-ne'e fó protesaun ba Governu nia autonomia polítika relativa tanba define loloos kauza no oinsá bele demite Governu.
“Hafoin haree katak buat ruma akontese iha kontestu ida ne’e, Prezidente Repúblika bele foti desizaun relasiona ho demisaun Governu tuir pontu n.° 2 hosi artigu 112,” nia esplika.
