DILI (TOP) — Tensaun politika ne’ebé akontese entre governu ho bankada opozisaun FRETILIN iha Parlamentu Nasionál kontinua sai-manas itoan durante prosesu debate Orsamentu Jeral Estadu nian ba tinan 2024.
Governu aprezenta Proposta Lei OJE 2024 ba Parlamentu Nasionál iha loron Tersa 12 Dezembru 2023, no hetan ona aprovasaun jeneralidade husi membru Parlamentu sira iha loron Kuarta 13 Dezembru ho votu afavor 43, kontra 8, no abstensaun ida.
Molok hetan aprovasaun, Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão hato’o nia diskursu hodi justifika kona-ba Proposta Lei OJE 2024 nian, no hafoin remata diskursu meja Parlamentu Nasionál fó tempu ba deputadu sira husi bankada hotu atu hato’o sira nia intervensaun kona-ba proposta lei ne’e rasik.
The Oe-Kusi Post (TOP) Deputada Nina Rangel husi bankada FRETILIN alem de hato’o intervensaun kona-ba assuntu seluk, deputada ne’e mós levanta tan kestaun estudu viabilidade foun ba projetu Greater Sun Rise (GSR), no akuza eis Xefe Negosiador Fronteira Maritima (FM) atual PM Kay Rala Gusmão partidariza tiha assuntu ne’e.
Hafoin temi akuzasaun partidariza assuntu Fronteira Maritima seidauk hotu, PM Xanana diretamente hi’it liman loos hodi halo defeza onra.
PM Xanana esplika, nomeasaun ba nia aan nu’udar Xefe Negosiador ba assuntu Fronteira Maritima ne’e mai husi eis Primeiru-Ministru, Rui Maria de Araújo nu’udar membru CCF ida iha tempu ne’eba, no Sekretariu Jeral inklui Prezidente Partidu FRETILIN, Francisco Guterres Lú Olo informadu tebes kona-ba assuntu ne’e, maibé faktu hatudu bainhira atu tama ona ba Parlamentu Nasionál hodi halo ratifikasaun ba tratadu Fronteira Maritima ne’e, bankada FRETILIN tomak inklui deputada FRETILIN, Maria Angelica Rangel alias Nina Rangel foti (hi’it) kartaun mean vota kontra tiha tratadu ne’e. Maibé, to’o oras ne’e deputada Nina Rangel ne’e sei akuza nafatin PM Xanana katak, sempre partidariza assuntu fronteira maritima ne’e.
Bankada FRETILIN nia asaun hodi vota kontra proposta rezolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor iha loron 23 Jullu 2019 sei kontinua sai nu’udar istoria importante ida ba jerasaun foun sira iha Timor-Leste.
Misaun lulik FRETILIN nian durante tempu rezistensia mak atu liberta patria inklui tenke hetan delimitasaun fronteira maritima ho Austrália, maibé partidu FRETILIN ne’ebé lidera husi prezidente partidu Francisco Guterres Lú Olo ho nia Sekretariu Jeral, Mari Bin Amude Alkatiri sente dúvida no inkonsistensia tebes iha sira nia prinsipiu kona-ba assuntu fronteira maritima ne’e. Dúvida no inkonsistensia husi partidu FRETILIN nian mak hatudu liu husi deputadu FRETILIN sira vota kontra tratadu fronteira maritima ne’e.
Proposta rezolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor hetan ona aprovasaun ho total votu afavor 42 husi bankada AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) no votu kontra hamutuk 23 husi bankada FRETILIN.
Sesaun plenaria iha tempu ne’eba lidera husi Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN) Arão Noe de Jesus ne’ebé anunsia rezultadu votasaun katak tratadu ne’e ratifika ona, deputadu sira husi AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) simu ho haklalak no basa liman maka’as tebes, maibé iha sira nia sorin deputadu sira husi bankada FRETILIN tuur hakruk hodi nonok de’it.
Liu tiha ida ne’e, PPN, deputadu Arão konvida deputadu sira hotu hamrik hodi fó respeitu ida ba saudozu Prezidente Repúblika, Nicolau dos Reis Lobato inklui matebian sira kuaje 200.000 to’o saudozu Komandante Samba 9 durante minutu balun nia laran, maibé hosi bankada FRETILIN úniku deputadu Somotxo ho deputadu Francico Miranda Branco mak hamrik, no restu ne’e tur nonok de’it.
Entretantu, xefe bankada FRETILIN atual deputadu Aniceto Guterres iha tempu ne’eba deklara katak, bankada FRETILIN kontinua vota-kontra ba Proposta Resolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor, tanba tratadu fronteira maritima ne’ebé PN aprova dadauk ne’e loke dalan ona ba Timor – Leste atu fahe nia rekursu ho gratuita ba Australia.
“Tratadu ida ne’e mós entrega ita nia soberanea balun ba Australia atu halo jestaun ba ita nia riku soin iha ita nia rai laran. Tanba ne’e duni kontrariu ho retorika sira ne’ebé dehan katak ho fronteira maritima ne’e ita manan soberanea kompleta,” deklara deputadu Aniceto iha tinan 2019.
No Prezidente Parlamentu Nasionál, deputadu Arão Noe de Jesus iha tempu ne’eba esplika, diferensia iha votu ne’e normal iha vida politika.
Eis xefe negosiador fronteira maritima, Kay Rala Xanana Gusmão sente kontente tebes ho ratifikasaun ne’e, maske bankada FRETILIN kontinua kontra total iha tempu ne'eba.
“Ita tenke kontente tanba ita hetan fronteira ida ho nasaun ida to’os tebes,” hateten Xanana iha tempu ne’eba.
Antes ne’e mós eis Prezidente TIMOR GAP, E.P, Francisco Monteiro esplika, inkonsistensia iha pozisaun FRETILIN kona-ba luta fronteira maritima nian entre nasaun rua.
Liga ba situasaun ne’e, Prezidente Repúblika, José Ramos-Horta katak, partidu politiku sira ne’ebé la konsidera esforsu Kay Rala Xanana Gusmão mak sempre lakon hela de’it iha prosesu eleisaun jeral.
PR Horta mós sujere ba deputadu sira iha PN atu tane a’as didi’ak povu nia lian iha Parlamentu ne’eba, la’os tur iha ne’eba atu hakilar arbiru de’it.
“Sira ne’e povu mak hili, balu kuitadu, partidu ho kadeira 4 ka 5 de’it maibé, ko’alia hakilar hanesan nia kadeira to’o 20 hanesan ne’e. Depois hakilar demais iha PN la hatudu respeitu ba lider nasionál Maun boot Xanana. Depois ba eleisaun hakfodak o nia partidu monu, tanba ne’e partidu balun sira kadeira komesa tun iha 2012 ate agora sira atu mate tan de’it,” PR Horta hateten ba jornalista sira hafoin remata vizita armajen CLN iha Bebora-Dili, Kuarta 13 Novembru 2023.
Antes ne’e iha loron Sábadu 21 Janeiru 2023, Kay Rala Xanana Gusmão sarani Sekretariu Jeral Partidu FRETILIN, Mari Bim Amude Alkatiri nu’udar “traidor” ida ba soberanu nasionál, tanba orienta deputadu no deputada FRETILIN sira iha Parlamentu Nasionál vota kontra tiha tratadu Fronteira Maritima iha loron 23 Jullu 2019.
Xanana dehan, ema besik 200.000 mak mate durante tinan 24 hodi defende rai ne’e, maibé deputadu sira husi partidu FRETILIN vota kontra tiha tratadu Fronteira Maritima (FM) iha loron 23 Jullu tinan 2019.
“Ha’u bolu Mari traidor, tanba partidu historiku ida hanesan FRETILIN vota kontra fali ratifikasaun tratadu fronteira maritima iha Parlamentu Nasionál,” Xanana hateten kestaun ne’e bainhira hala’o atividade konsolidasaun partidu CNRT nian iha postu Balibo, munisipiu Bobonaro, Sábadu 21 Janeiru 2023.
Xanana hatutan, durante ne’e ema barak sempre hakilar no kanta katak, lider sira tenke tuur hamutuk hodi lori dezenvolve rai ida ne’e la’o ba oin, maibé sira haluhan tiha só úniku iha Timor mak partidu politika ida ninia prezidente rezigna aan tiha husi kargu Primeiru-Ministru hodi fó fali ba opozisaun mak ka’er fali governu, no fó tan kargu ida ba jere mega projetu pilotu boot ida hanaran Zona Espesial ba Ekonomia Sosial no Merkadu (ZEESM) iha Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA).
“Uluk tanba demokrasia ita bolu ema hotu- hotu mai ukun, ha’u fó tiha Oe-Kusi Ambeno ba Mari, to’o ne’eba obriga ema hotu tenki tama FRETILIN, agora Arsenio Bano estraga liu tan ona. Korupsaun boot teb-tebes iha ne’eba, justisa la la’o. Justisa buka mak sira be $4000, $3000. Tanba ne’e mak ita presiza, persiza tempu foun hodi hadia tiha foer sira ne’eba ne’e. Agora ho Mari ha’u sei la kaer liman, ha’u bolu nia traidor. Tanba sa?. Tanba iha sira nia governu asina akordu ida ho Austrália para labele ko’alia fronteira maritima durante tinan 50. Bo’ok tun-sa’e labele, ba tiha governu depois mak fó tiha governu ne’e ba FRETILIN (Bolu Rui Maria de Araújo sai Primeiru Ministru) mak ha’u ba bo’ok fronteira maritima".
Notisia relevante: Kazu subornu: se Alkatiri mak manan Xanana prontu tama prijaun
“Partidu istoriku boot ida, lider matenek boot ida, fó hela de’it hanesan ne’e, tanba ne’e mak iha kintu governu ha’u ses aan husi Primeiru Ministru, ha’u ba defende ita nia soberanea ita foun ida mundu tomak la hatene ita buka hatun, bolu Australia mai tuur obriga sira tenke rekoñese ita nia direitu mak ida ne’e. Konkorda malu tiha iha ne’eba lori dokumentu sira ne’e ba hotu Primeiru Ministru Mari Alkatiri entrega ida ne’e dehan, ida ne’e ezije katak, ita boot sira estuda didiak, la komprende karik ami sei bolu tan advogadu sira mai koalia ho imi komprende tiha mak aprova hodi haruka ba ba ONU,” Xanana esplika.
Xanana dehan, iha tempu ne’eba bolu advogadu sira ne’ebé defende Timor-Leste nia prosesu konsiliasaun ho Australia mai esplika ba Mari Alkatiri kona-ba prosesu konsoliasaun ne’e, esplika buat hotu- hotu. Alkatiri konkorda tiha mak iha reuniaun Konsellu Ministru nia deside asina no aprova katak, governu Timor-Leste konkorda ona hodi haruka dokumentu sira ne’e ba Sekretariu Jeral ONU, António Guterres mak foin asina akordu ne’e iha kuartel jeral ONU iha New York iha loron 6 Marsu 2018.
“Mai fali, atu ratifika akordu ne’e iha parlamentu, Mari Alkatiri haruka Aniceto Guterres hodi husu deputadu sira husi bankada FRETILIN vota kontra total ratifikasaun fronteira maritima iha loron Tersa 23 Jullu 2019”.
Xanana hatutan, bainhira nia aprezenta dokumentu konsiliasaun iha Parlamentu Nasional, iha tempu ne’eba Xefe Bankada FRETILIN mak Aniceto Guterres husu fali tenki halo dialogu, Xanana fila hatan dehan, dialogu mak entrega tiha Primeiru Ministru ba Rui Maria de Araújo, no fo tan projetu pilotu ZEESM ba Mari Alkatiri ida ne’e la’ós dialogu?
Xanana esplika, hafoin asina akordu iha New York iha loron 6 Marsu 2018, nia bolu lider nasionál sira iha rai-laran hanesan, Mari Alkatiri, Ramos-Horta, Lú-Olo, Taur Matan Ruak hodi halo aprezentasaun ba sira kona-ba rezultadu serbisu ne’e. Lider sira hotu kumprende klean kona-ba serbisu ne’e.
“Esplika bebeik buat ne’e ba sira, sira akompaña buat ne’e ho didi’ak to’o nia rohan,” katak Xanana.
“Mai fali haruka nia deputadu sira iha bankada FRETILIN vota kontra tiha, ida ne’e mak ha’u bolu nia traidor, ida ne’e kontra soberanea nasionál ne’e. Ida ne’e kontra sakrifisiu sira ne’ebé ita nia povu halo durante tinan 24 ne’e. Tanba ida ne’e mak atu Kaerdeal fali ka amu papa fali dehan haruka ha’u ba hasoru Alkatiri, ha’u sei la ba hasoru, o traidor, ha’u sei la hasoru o.”
Xanana dehan, nia sei ba hasoru Alkatiri hodi ka’er liman bainhira Alkatiri husu deskupla ba povu tomak iha Timor-Leste mak nia foin bele fó perdaun.
Xanana hatutan, tanba FRETILIN kontra ona tratadu ne’e, tanba ne’e nu’udar lider ne’ebé iha vizaun naruk, nia tenki deside rezignaan husi kargu Primeiru Ministru iha tinan 2015 hodi hili Lider FRETILIN, Rui Maria de Araújo sa’e fali ba Primeiru Ministru ho objetivu atu fó biban ba Xanana sai ba liur defende soberania tasi Timor, nune’e iha Parlamentu Nasionál labele iha tan deputadu FRETILIN ruma atu kontra bebeik desizaun atu manan fronteira maritima permanente husi Austrália.
“Ha’u sai husi primeiru ministru, tanba ita ukun aan tiha, maibé ita la iha soberanea tasi, tanba ne’e sai ba defende ita nia fronteira to’o ita manan tiha, maibé governu FRETILIN lakohi asina. Nune’e iha 2015 ha’u fó FRETILIN ukun, hodi nune’e fó biban ba Parlamentu Nasionál labele taka dalan, tanba ne’e ita manan tiha Austrália ohin loron. Ha’u nu’udar membru CCF ida, la simu ema atu fó ita nia rikusoin ba rai seluk, no ha’u husu bebeik ba Austrália atu ko’alia kona-ba fronteira sira lakohi, depois ita hetan tiha dalan ida lori ba Austrália ba tribunál mak ita manan, tanba soberanea tasi Timor ne’e ba interese Timor mak,” Xanana konta.
Luta ba fronteira maritima hasoru nasaun boot hanesan Austrália la’òs buat fasili, presiza tempu naruk tebes. Tanba prosesu tomak kona-ba Tratadu Timor, Xanana hahú luta kedas iha loron 9 Outubru 1972 no termina loron 6 de Marsu 2018.
Marka data importante sira kona-ba tratadu tasi Timor-Leste nia mak hanesan loron 9 Outubru 1972 Tratadu Akordu Fronteira Tais Kidun (Governu Austrália -Indonézia), 11 Dezembru 1989 Tratadu Timor Gap (Governu Austrália -Indonézia), 14 Marsu 1997 Akordu Żona Ekonomika (Governu Austrália -Indonézia), 5 Julho 2001 Memorandu Entendimento Arrange Tasi Timor (Austrália -UNTAET), 20- Maiu 2002 Tratadu Tasi Timor (Austrália - Timor-Leste), 6 Marsu 2003 Akordu Utilizasaun Internasional (Austrália - Timor-Leste) 12 Abril 2006 Determinado Ájenles Marítima Tasi Timor (CMATS) (Austrália - Timor-Leste), 23 Abril 2013 Timor-Leste hakotu ka Inválida CMATS, 6 Marsu 2018 Akordu Fronteira Tais Timor Permanente (Austrália - Timor-Leste).
Proposta rezolusaun ho Número 2/V (1a) kona – bá ratifikasaun tratadu entre Timor – Leste ho Australia, ne’ebé estabelese respetivas Fronteira Maritima iha tasi Timor hetan ona aprovasaun ho total votu afavor 42 husi bankada AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) no votu kontra hamutuk 23 husi bankada FRETILIN.
