Sarani Lela-Ufe no Ban-Afi Harii Ona Monumentu Pe. Leão da Costa

Matebian Padre Leão da Costa.

Oekusipost.com Nitibe – Sarani sira husi Lela-Ufe no Ban-Afi ho inisiativa rasik harii ona monumentu ba matebian Padre Leão da Costa, iha Nunuh-Ana (Nun-Ana), Suku Lela Ufe, Postu Nitibe.

Seremónia lansa fatuk dahuluk ne’ebé hala’o iha tempu hirak liuba hetan partisipasaun husi Prezidente Autoridade (PA) ba Rejiaun Administrativu Espesial Oe-Kusi Ambeno (RAEOA), José Luis Guterres (Lugu).

PA Lugu rekoñese Leão da Costa nu’udar Amu Lulik ida ne’ebé mós dedika nia a’an ba luta libertasaun nasionál.

“Ha’u respeitu tebes Pe. Leão, tanba nia la’os hatene de’it relijiaun teolojia, maibé nia mós hatene kultura ne’ebé ita-nia Amu Lulik ne’e la’os de’it mai husi Oe-Kusi Ambeno, maibé nia servisu barak iha rai Timor tomak. Nia husik memoria importante ba ita hanesan implementador hanesan misionario ida,” rekoñese Lugu liu husi diskursu iha seremónia lansamentu fatuk dahuluk ne’e.

Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Oe-Kusi Ambeno, José Luis Guterres (Lugu) hato'o hela diskursu iha seremónia lansamentu fatuk dahuluk ba momentu mentu Padre Leão da Costa iha Nun-Ana, Nitibe. Foto Media Gabinete PA RAEOA.
Prezidente Autoridade ba Rejiaun Administrativu Oe-Kusi Ambeno, José Luis Guterres (Lugu) hato'o hela diskursu iha seremónia lansamentu fatuk dahuluk ba momentu mentu Padre Leão da Costa iha Nun-Ana, Nitibe. Foto Media Gabinete PA RAEOA.

“Ohin ita prekupadu ho virus corona, maibé ami mai to’o iha ne’e, tanba ami fiar katak iha rai Oe-Kusi Ambeno ita presija valoriza ita nia oan no bei oan sira ne’ebé halo buat ruma ba iha komunidade no ba Timor-Leste, ne’ebé ami laran ksolok tebes no ami mai partisipa iha ne’e, no administrasaun sei fó apoiu ba inisiativa ida ne’e,” afirma Lugu.

Iha fatin hanesan Pe. Pároku Nitibe Antonius Ato SVD afirma seremónia lansamentu ne’e hatudu sinal nu’udar fiar hanesan sarani ida.

“Ohin ita halo lansamentu ba primeira pedra ida ne’e hanesan simbolu ita nia fiar katak ho fatuk la’os hanesan fatuk baibain, maibé ida ne’e hanesan fiar ida nu’udar sarani iha mundu ne'e,” nia hateten.

Entretantu tuir Jestor Postu Administrativu Nitibe, Manuel Tolan lori familia no sarani sira husi Postu Administrativu Nitibe fó agradesementu barak ba PA RAEOA, tanba bele marka prezensa iha seremonia lansamentu ne'e.

Nia hatutan, obra monumentu ne'e inisiativa husi familia  Pe. Leão no hetan apoiu mazimu husi suku Ban- Afi ho suku Lela-Ufe no mós suku 3 seluk iha Postu Nitibe nian.

Tuir informasaun balun ne'ebé Oe-Kusi Post asesu katak Pe. Leão da Costa nia iis kotu iha sala Intensive Cure Unit (ICU) Hospital Nasionál Guido Valadares (HNGV) iha loron Sábadu, 9 Jullu 2016 iha horas tuku 10:40, tanba sofre moras tensaun.

Mate liu tiha loron rua, Xefe Estadu Timor-Leste, Taur Matan Ruak desidi fó kondekorasaun ba matebian ne'e ho títulu Póstumu Medalla Méritu.

Prezidente Repúblika (PR), Taur Matan Ruak iha tempu ne'eba argumenta, kondekorasaun ne’ebé halo ne’e, hanesan rekoñesimentu no agradesimentu husi Estadu Timor-Leste ba matebian nia dedikasaun no kontribuisaun tomak bainhira sei moris, liuliu dedika nia a'an ba dezenvolvimentu edukasaun iha Timor-Leste.

Hafoin kondekora Medalla Méritu (títulu póstumu) ba matebian Pe. Leão da Costa, iha Intervensaun Xefe Estadu hatete, tuir loloos matebian simu medalla iha loron aniversáriu restaurasaun independénsia Timor-Leste nian iha 20 Maiu 2016 liubá, maibé la konsege hala’o kondekorasaun ne’e, tanba matebian moras hela iha momentu ne’ebá.

“Ha’u-nia vontade no ha’u-nia hakarak maka fó ba nia (Pe. Leão da Costa) bainhira nia sei moris, ohin ho laran-dodok tebes, lori nasaun tomak nia naran no lori povu Timor-Leste nia naran kondekora ho Orden Póstumu hodi hatete ba amu Leão nia isin-lolon mate, nasaun tomak sei rai hanesan relíkia boot ida no jerasaun tomak sei rai hanesan riku ida”, dehan Xefe Estadu.

Xefe Estadu sente triste tamba, Timor-Leste lakon figura ida ne’ebé determinadu loos, matenek no barani kontra hahalok ne’ebé la tuir nia vontade iha tempu okupasaun, no mós sai hanesan ema ne’ebé fó nia kontribuisaun maka’as ba Timor-Leste durante nia moris.

Hatutan liután, Xefe Estadu dehan katak, matebian Pe. Leão da Costa durante sei moris kontribui maka’as ba edukasaun joven sira-nian, liuliu iha momentu okupasaun nian ne’ebé difisil. Matebian kontra vontade Indonézia nian hodi hanorin lian portugés iha eskola, ne’ebé tempu ne’ebá Governu Indonézia bandu, aleinde ne’e matebian mós kria alternativa hodi uza lian tetun iha liturjia hirak iha misa nian, inklui katekizmu.

Rekoñesementu seluk mós mai husi nasaun membru Comunidade dos Países da Lingua Portugues (CPLP) liu husi konferensia entre xefe Estadu no governu CPLP ne'ebé hala'o iha Brazil iha loron 31 Outubru no 1 Novembru 2016.

A Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) enaltece a memória do Padre Leão da Costa, nascido a 28 de maio de 1936, em Timor-Leste, falecido a 9 de julho de 2016, pelo papel fundamental na preservação e na promoção da Língua Portuguesa em Timor-Leste, durante o período da ocupação indonésia.

Na Direção do Externato de S. José, em Díli, este cidadão concentrou a sua vida em prol da educação de várias gerações de jovens timorenses. Desde o atual Primeiro ministro a diversos Ministros, académicos e intelectuais ou membros de relevo da sociedade civil timorense, muitos foram moldados na temperança e nos valores deste homem que usou a Língua Portuguesa como o maior instrumento de afirmação inequívoca da identidade timorense.

Mesmo quando foi proibido o uso da Língua Portuguesa no Externato de S. José, o Senhor Pe. Leão da Costa não cedeu ao idioma malaio e, de imediato, recorreu ao tétum, também como afirmação identitária e apoiante natural do português e, a partir daí, as duas línguas tornaram-se aliadas ao serviço de uma única identidade, a timorense. 

Nós, os Chefes de Estado e de Governo dos Países de Língua Portuguesa, reunidos em Brasília, prestamos homenagem à memória do Padre Leão da Costa, pelo seu incontornável papel na preservação da Língua Portuguesa com todo o simbolismo queesta representa para a identidade e partilha de valores e princípios comungados no espaço da Comunidade. 

Entretantu, Bispu Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB haktuir Pe. Leão nia istoria moris katak Padre Leão amo lulik ida hosi rai doben Oe-Kusi: nia moris iha Lefi-Mano, Postu Administrativu Nítibe, iha loron 28 fulan maio tinan 1936. Nia aman naran Lázaro Sequeira, nia inan naran Cecília Sequeira. Labarik Leão sarani iha loron 25 fulan abril tinan 1946; padre José Calisto Guterres mak sarani. Padre ne’e, ema hosi Macau, no nia isin hakoi iha Artaúro.

Leão da Costa tama eskola iha Oe-Kusi (1946-1951); tuir mai, nia aman haruka nia ba eskola iha Dili, iha Missão Salesiana, Lahane (1951-1953); eskola mos iha Colégio Soibada (1953), no remata iha Pré-Seminariu, Dare (1954). Tanba nia hakarak sai amo lulik, foin sa’e Leão da Costa kontinua nia estudu iha Seminário de Nossa Senhora de Fátima, iha Dare, hahú tinan 1954 to’o tinan1958. Tuir mai, amo Bispo Dom Jaime Garcia Goulart haruka nia ba estuda Filosofia iha Seminário de São José, iha Macau. Remata tiha kursu filosofiku, nia kontinua kursu Teolojia nian, hodi remata iha tinan 1966. Iha loron 25 abril 1966, nia simu Ordens menores. Iha fulan jullu 1966, na fila ba Timor. Iha Dili, nia simu ordenasaun hanesan Diákono no Amo lulik. Diákono Leão da Costa simu ordensaun sacerdotal iha Pro-Katedral Motael, iha loron 25 Setembru 1966. Nia halo niania “Missa Nova”, iha Oe-Kusi. Iha loron kmanek ida ne’ebá, ami seminaristas sira hosi Dare mos tuir; ami halo viajem ba Pante Maksar ho ró-ahi Arbiru.

Padre Leão hala’o knaar oin oin iha Diocese Díli: Sai Director ba Externato de José no Prefeito Disciplina iha Colégio “Bispo Medeiros” iha Lahane (1966-1967); Vigário Cooperador, iha Missaun Maliana, no sai Prefeito Disciplina, iha Colégio “Infante de Sagres” (1967-1970); Encarregado ba Missaun Oe-Kusi (1970-1971). 

Iha tinan 1971, amo Bispo Dom José Joaquim Ribeiro haruka nian ba estuda iha Roma, iha Universidade Gregoriana. Hasai tiha Licenciatura iha Teologia Dogmática,  padre Dr. Leão da Costa fila fali ba Timor, hodi ka'er kna'ar Diretór Externato nian iha Lahane, no ikus mai, tanba invasaun Indonésia iha Balide. Serbisu seluk ne’ébé nia hala’o: Sai Prezdiente DELSOS (1977); Presidente CARITAS/DELSOS Diocese Dili nian (1990-1995); Pároko Motael nian (1993-2000); Ecónomo/Procurador Diocese Dili nian (1990-1999); Sekretáriu Eskola Katólika ka “Ketua Yayasan Santo Paulus” (tinan 2000). 

Iha Estrutura Governo Diocese Dili nian, Padre Dr. Leão mós sai membru Conselho Presbiteral; Colégio dos Cosultores; membru Comissão Litúrgica. Hamutuk ho maluk, amo lulik diosezanu sira, nia harii organizasuan ida naran “UNANIMA”. Padre Dr. Leão da Costa, iha kualidade boot, hanesan múziku; de facto, nia muzika mesak kapas de'it, ho “gaya” ka estilu Timor-Lorosa’e. Nia ema ida la ko’alia barak; serbisu maka'as hodi eduka foin sa’é Timoroan barak.

Diocese Díli no sarani Timor-Leste lakon bibi-atan di'ak ida. Ita harohan ba Na’i Maromak atu fó prémiu murak/osan-mean ba nia atan diak ida ne’e iha Lalehan.  

Abilio Elo Nini
Author: Abilio Elo NiniWebsite: www.oekusipost.comEmail: Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.
Reporter
Reporter base in Ambeno, Oecusse.

Online Counter