BALIBO (TOP) – Imprensa ne’ebé livre empeña papel ida vital tebes iha sosiedade demokrátika, permite troka informasaun no opiniaun entre sidadaun baibain, empreza, asosiasaun sidadaun, partidu politika no governu.
Demokrásia iha Timor-Leste labele buras no eziste bainhira laiha liberdade espresaun no liberdade imprensa. Tanba ne’e, Prezidente Konsellu Imprensa Timor-Leste, Virgilio “Lamukan” da Silva Guterres katak, demokrásia nia kurasaun mak liberdade espresaun no liberdade imprensa.
“Se ita dehan Estadu Direitu Demokrátiku, ne’e katak direitu ne’e ema hotu hanesan iha lei nia oin, demokrátiku katak tenke bazeia ba vontade popular, no vontade popular ne’e espresa liu husi ema nia opiniaun, ema nia ideia sira. Entaun, ida ne’e maka sai baze, sai fuan ba ita nia demokrásia,” hateten Virgilio iha komemorasaun trajédia Balibo Five ba tinan 45 iha postu Balibo, munisipiu Bobonaro, Sesta 16 Outubru 2020.
Nia dehan, iha mundu jornalizmu la’os iha Timor de’it, maibé globalmente ida ne’ebé hakesi maka Kódigu Étika Jurnalizmu nian. Prinsipiu moral sira ne’ebé sai hanesan matadalan ba jornalista sira hotu atu nune’e sira nia obra, sira nia produtu jurnalizmu ne’e labele ses husi prinsipiu sira ne’e.
“Tanba kuandu iha situasaun difisil dalaruma lei ka kuadru legal sira seluk la sai abrigu di’ak ba ita. Buat ne’ebé maka sai abrigu di’ak ba jornalista sira maka prinsipiu sira ne’e. Dalabarak akontese jornalista sira barak bele tama kadeia, tanba viola lei maske sira rasik la viola sira nia kódigu deoantolojia,” Virgilio afirma.
Nia hatutan, lei kona-ba asesu informasaun mós importante no urjente tebes hanesan iha Estadus Unidus Amérika (EUA) nian bolu Freedom of Information Act, ida ne’e kona-ba oinsa públiku bele asesu ba informasaun.
“Ida ne’e ita ko’alia kona-ba kazu Balibo Five nian. Tanba saida mak to’o oras ne’e governu Australia seidauk hakarak revela dokumentu sekretu ka informasaun sekretu sira kona-ba sira nain lima ninian”.
Nia esplika, tuir Freedom of Information Act ne’e katak dokumentu ka informasaun sekretu sira ne’ebé rai to’o tinan 25 ne’e tenke fó sai ona ba públiku, realidade ohin tama ona ba tinan 45 mós seidauk fó sai.
Iha fatin hanesan, Premiadu Nobel ba Paz 1996, José Ramos Horta rekoñese eziste duni liberdade imprensa iha Timor-Leste durante tinan 20 nia laran
Horta esplia nia koñese di’ak imprensa sira iha mundu tomak, no la’os krime boot ida ka krime grave ida bainhira imprensa ida afavór ba politiku ida ne’e ka ida ne’eba.
“Ijemplu iha hare Fox News ne’e iha Amérika 100% Donal Trump nian. Sira halo fali propaganda hanesan Televizaun Uniaun Sovietika uluk halo ne’e. No ida ne’e la’os krime,” Horta esplika.
“Hanesan mós kanal televizaun sira seluk hanesan CNN, NBC no seluk tan, sira hotu ne’e ita bele hatete ne’e liberal, sira anti Trump, maibé Fox News sira bosok barak, sira inventa tun-sa’e. Kanal CNN bele anti Trump, maibé sira la inventa faktu sira.
Agora iha Timor ita hare jornal balun afavor ba governu AMP, balun ba FRETILIN, ne’e normal”.
Kona-ba vantazen no desvantazen plata forma media sosial iha Timor-Leste, tuir eis Prezidente Repúblika ne’e katak, plata forma media sosial importante tebes hodi fasilita komunikasaun.
Nia konta, antes ne’e iha jornalista sira husi tasi balun hakerek artigu ida aat tebes kona-ba Timor, maibé tanba iha media sosial maka Horta mós hakerek halo klarifikasaun no públika iha nia pájina Facebook hodi ikus mai jornalista ne’e mós hadia hikas nia notisia.
“Tinan hirak liuba jornalista Australianu ida, nia ema di’ak, maibé nia hakerek notisia ida ha’u la simu liu. Portantu, ne’e vantazen di’ak ba ita plata forma media sosial ne’e”.
Vantazen ida husi plata forma media sosial mak ba governu, maibé tuir Horta nia observasaun katak governu hotu iha mundu tomak laiha kreatividade, tanba barak liu maka halo de’it Komunikadu Imprensa ne’ebé halo ema ladun lee. Tuir loloos, tuir nia katak tenke iha kreatividade governu ho kreatividade jornalistiku hodi halo informasaun atu nune’e bele domina plata forma media sosial sira ne’e hodi bele labele fó fatin ba ema atu kritika hela de’it ka halo propaganda tun-sa’e.
Kompleta ona tinan 45 kona-ba jornalista estranjeiru nain lima (Balibo Five) ne’ebé oho husi forsa espesial Indonézia nian iha postu Balibo iha loron 16 Outubru 1975. Jornalista nain lima ne’e maka hanesan Greg Shackleton, Tony Stewart, Gary Cunningham, Malcolm Rennie, no Brian Peters.
