SUAI (TOP) – Kada loron 6 fulan Setembru, sidadaun sira iha rai-laran, liliu Suai-oan sira sempre komemora loron importante ne’e hodi hanoin hikas Timor-oan sira ne’ebé mate iha tinan 21 liuba.
Masakre la’os foin mak akontese iha tinan 1999, maibé akontese uluk ona hanesan masakre Laline iha tinan 1981, masakre Kraras 1983 no masakre seluk tan iha teritóriu nasionál.
Organizasaun Nasões Unidas (ONU) anunsia rezultadu konsulta popular foin mak liu loron rua, milisia pro-integrasionista lansa kedas atake ida hodi oho komunidade sira ho padre katoliku nain 3 iha Igreja Ave Maria Suai iha loron 6 fulan Setembru tinan 1999.
Durante okupasaun ne’ebé naruk husi rai seluk, Timor-Leste nunka hetan rekoñesimentu ba nia ezisténsia, no nia sofrimentu husi rai seluk. Maibé hafoin iha okupasaun husi invazor Indonézia nian, nia konsege hetan rekoñesimentu ba nia luta, maibé la’ós Indónezia halo buat di’ak ruma iha rai ida ne’e, pelo kontrariu sira hamosu masakre oi-oin hasoru povu no rai ida ne’e.
Relatóriu CHEGA! rejista masakre hamutuk 70 mak akontese iha teritóriu nasionál durante tinan 24 nia laran.
Masakre Setembru Negro Suai (06 de setembru 1999), ne’ebé dadaun ne’e povu hotu komemora nia lutu metan nian ba dala 21, lori povu no sarani Timor-Leste, liliu Suai nia oan sira, hanoin hikas trajédia inesperadu ida ne’ebé hamate sarani ka povu Suai oan no Timoroan sira seluk atus resin hamutuk no Bibiatan Uma kreda Katólika nian nain tolu; Pe. Hilario Madeira, Pe. Farncisco Soares no Pe. Tarcicios Dewanto. Povu no Na’i Lulik nain tolu ne’e hetan oho husi milisia pro intregrasaun iha Igreja Ave Maria Suai. Mate hirak ne’e, ohin loron ita só selebra de’it sira nia mate ka lutu, no ita la iha kbi’it atu dada fila sira nia mate.
Masakre ne’ebé hamosu husi milisia pro-integrasaun, bainhira rona rezultadu referendum iha loron 04 Setembru 1999. Milisia sira hetok namanas, bainhira rona katak Timor-Leste hela de’it loron atu ka’er rasik nia kuda talin.
Komandante em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão husu ba Suai oan sira atu labele haluhan mós masakre sira seluk ne’ebé akontese iha teritóriu nasionál desde tinan 1975 to’o tinan 1999.
“Loos duni tempu ona ba jerasaun foun sira hodi book aan buka hatene saida mak ferik-katuas sira halo iha tinan 21 liuba. Ha’u husu de’it katak martires ne’e mate ba ita nia rain. Rai ne’e imi nian, imi mak tenke prepara aan atu la’o tuir martir sira nia ain-fatin katak hadia povu nia moris, hadia ita nia rain,” hateten Kay Rala Xanana Gusmão bainhira sai nu’udar orador ida iha seminariu komemorasaun masakre 6 Setembru Negro Suai ba XXI (1999-2020) ho tema la’o tuir martir sira nia ain fatin atu liberta povu, Kinta 03 Setembru 2020.
Xanana konta, hahu iha fulan Abril tinan 1974 ho funu iha Angola, Moçambique, no Guinea Bissau, soldadu Portugues sira mate barak iha ditadura nia tempu iha Portugal soldadu sira mak halo revolusaun ida atu hamonu ditadura ne’e, no hamoris demokrásia hodi mós fó dalan ba provinsia ultra-marinu sira atu buka sira nia dalan rasik.
Ohin temi mós Uniaun Demokrátika (UDT) nu’udar partidu politika ida iha prosesu deskolonializasaun.
“Mai ita, tanba iha Angola, Moçambique, no Guinea Bissau iha tiha ona movimentu libertasaun ne’ebé halo funu, mai ita sira dehan imi mak buka imi nia dalan rasik ba hodi ida ne’e, hahu prosesu atu deskolonializa Timor, ida ne’e mak mosu partidu politika boot tolu mak ASDT moris iha loron 20 Maio 1974, partidu UDT moris iha loron ….. no partidu APODETI, hili atu integra aan ba Indonézia, UDT primeiru dehan integrasaun ba Portugal, no ASDT husu atu ba ukun aan. Prosesu komesa, la han malu.”
Iha loron 11 Setembru 1974 estudante universitariu husi Timor oan sira ne’ebé foin ba to’o Portugal ne’eba aprende revolusaun husi movimentu libertasaun Angola, Moçambique no Guine Bissau mai iha Dili. Mai transforma ASDT ne’e ba FRETILIN.
Xanana esplika hino nasionál Partia Patria relfeta hanoin uluk nian, tanba ho revolusaun ne’ebé hahu husi 11 Setembru 1974 hakarak dudu ita atu ba revolusaun sosializmu hanesan China, hanesan Rusia, hanesan Cuba. Ho ida ne’e mak, UDT mós hanoin katak … fofoun…ha’u la involvidu kedas, lahatene politika, ha’u hili ba Australia serbisu hodi rai osan fila mai atu serbisu iha setor privadu. Iha 11 Setembru mós ha’u iha hela Darwin, serbisu iha restaurant, halo uma, tanba ne’e mak ha’u hatene kala imi rona ona, Hotel-Timor iha leten ne’eba, iha kuartu barak iha leten ne’eba ne’e ha’u nia liman. Harii kuartu sira iha ne’eba ne’e iha andar leten, ne’e ha’u nia liman.
Maibé, tanba labele fila ba Austrália, buka serbisu iha ne’e, buka serbisu iha ne’eba maka ha’u hili tiha sai jornalista to’o akontese golpe. Golpe katak, iha ne’eba iha ona kontradisaun maka’as. UDT fila ona hakarak ukun aan, maibé sei hakarak sadere ba Portugal ho rajaun kondisaun seidauk iha, maibé FRETILIN hakarak ukun aan lalais kedas. Ida ne’e mak mosu kontradisaun maka’as tebes.
Ho ida ne’e, Portugal sei tenta halo dialogu ida iha Macau, FRETILIN la ba. FRETILIN nian mak ida ne’e ukun aan kedas ho revolusaun. Ho revolusaun katak Maromak laiha, buat hotu laiha, partidu ida de’it maka manda hanesan iha China, iha Cuba, uluk Rusia.
“Ita mós onra padre nain 3, no honra ba maluk sira seluk. Masakre la’os de’it ida ne’ebé akontese iha ne’e. Ida ne’e fó lembra ba ita, tanba ida ne’e depois referendum mak akontese, tanba ne’e bolu aktu dezesperu husi inimigu sira”.
“Ho golpe iha Agustu 1975, ha’u seidauk membru Comite Central FRETILIN (CCF), ha’u sei jornalista hela, ema ka’er ha’u, UDT sira mak ka’er ha’u iha sede FRETILIN, dadur tiha ha’u depois mosu kontra golpe, sira halai ba sorin ami mós ho ida ne’e mak sira hili ha’u tama ba membru CCF, ha’u mós dehan prontu tama ona. Hahu husi golpe, no kontra golpe, tanba UDT halai ona ba sorin balun inimigu komesa mai. Komesa bo’ok husi Batugade, Balibo”.
Funu hahu husi fronteira, iha Bobonaro, Suai. Iha baze apoiu iha Dezembru 1975 to’o fali 1978. Iha Maiu 1976 halo organizasaun iha setor lima (5) mak hanesan Fronteira Norte kobre Likisa, Ermera, Fronteira Sul kobre Bobonaro, Covalima no Ainaro nia sorin balun, Sentru Norte kobre Dili ho Aileu, Sentru Sul kobre Ainaro nai sorin balun, Same ho Manatuto, Sentru Leste kobre Baukau ho Vikeke, no Ponta Leste mak Lautem.
Iha tinan 1977 hahu kampaña atu setor sira…ita nia forsa sira la’os haleu kedas populasaun, maibé tahan netik inimigu sira bainhira ataka ho populasaun tomak iha ai-laran. Terus, hamlaha, no mate.
“Ne’ebé ha’u lahatun sentidu masakre iha Suai, maibé imi labele haluha terus ne’ebé hahu husi uluk, husi Setembru 1975”.
Iha setor sira seluk, iha membru CCF barak mak rende, no bolu tan forsa sira ba rende hotu. Mosu operasaun Sky Light, Alarico Fernandes ho sira seluk tan iha Remexio ne’eba, komandante setor balun ba rende, rende ho kilat.
“Mai fali iha tinan 1979 to’o 1980, ami buka tuir mate hotu ona. Membru CCF uluk nain 3 mak moris hela, ami hotu iha konta, no iha tinan 1981 ida mate tan agora ne’e ha’u nia alin Mau Huno ho ha’u, ami nain rua mak partense ba membru CCF uluk ne’ebé iha funu laran mak sei moris ne’e. Sira seluk ne’ebé sei moris, maibé rende hotu tiha be agora nonok itoan”.
“Ha’u uluk membru CCF, husi invazaun tama mai ne’e, ami nain-rua de’it ona mak sobrevivente. Ne’ebé atu dehan karik katak so sira ne’ebé ho idade hanesan ho atuasaun iha ai-laran ne’eba mak bele ko’alia ho ha’u”.
“Ami reorganiza malu iha Marsu 1981 reorganiza funu (Gerilla). Iha Setembru, iha masakre Setembru Negro ne’e ami temi kedas ona iha tinan 1981. Iha Laline ne’e mak forsa kompañia tolu rahun (mate), no populasaun sira ne’ebé akompaña forsa sira mós mate hotu”.
Xanana dehan, iha momentu ne’eba nia komanda forsa kompañia ida husi Ponta Leste desde tinan 1975 mai to’o 1981 iha Laline mak tama loos iha operasaun serku anikilamentu hodi halo forsa kompañia tolu mate hotu, no forsa kompañia ne’ebé nia lori husi Ponta Leste hela ema nain 8 de’it mak moris.
“Setembru Negro ne’e ami temi kedas ona iha 1981 iha Laline. Setembru Negro ida Suai ne’e foin mak iha 1999”.
