DILI (TOP) — Deputadu sira husi Bankada Congresso Nacional de Reconstrução de Timor, CNRT ohin loron selebra tinan ida kona-ba asaltu poder iha Parlamentu Nasionál ne’ebé halo husi Partidu Libertasaun Popular (PLP), KHUNTO no FRETILIN.
Iha loron 19 Maiu 2020 tempu dadersan, deputadu sira baku rahun meja Parlamentu Nasionál. Fukun husi kazu ne’e maka atu troka (hatun) Prezidente Parlamentu Nasionál Arão Noe de Jesus husi partidu CNRT hodi troka fali ho deputadu Aniceto Guterres husi FRETILIN ho nia vise dahuluk maka Maria Angelina Sarmento husi PLP, no segundu vise maka deputadu Luis Roberto husi KHUNTO.
Halo rahun meja Parlamentu Nasionál hodi hatun Arão Noe no hasa’e fali Aniceto Guterres ne’e akontese hafoin partidu rua, PLP ho FRETILIN asina plata forma intendimentu ida hodi permite partidu FRETILIN sai ‘ai-tonka’ hodi tonka governu atual to’o tinan 2023. Seremonia asina plata forma intendimentu ne’e akontese iha loron 21 Marsu 2020 iha Hotel Timor.
Deputada CNRT Maria Terezinha Viegas, konsidera situasaun ne’ebé akontese iha 19 Maiu tinan kotuk nu’udar masakre ida hasoru konstituisaun RDTL, no traisaun ba Estadu direitu demokrátiku.
“CNRT fó hanoin hikas ba povu tomak kona-ba istória nakukun ba ita-nia demokrasia, iha loron 19 Maiu 2020,” hateten Maria Terezinha Viegas liu husi konferénsia iha Parlamentu Nasionál, Dili Kuarta 19 Maiu 2021.
“Ohin, halo tinan ida asaltu de poder ne’ebé halo foer istória Timor-Leste, nu’udar Estadu de Direitu Demokrátiku, desde restaurasaun independênsia iha 20 de maiu 2002. Povu Timor-Leste tomak akompanha, iha 18 no 19 de maiu de 2020, bain-hira partidu FRETILIN, KHUNTO no PLP halo manobras oi-oin no konsegue asalta poder iha Parlamentu Nasional,” nia afirma.
Nia haktuir, asaun hadau poder ne’e, CNRT bele konsidera hanesan masakre ida ba Estadu de Direitu Demokrátiku de Timor-Leste, husi ne’ebé ninia konsekuênsia povu tomak maka sente to’o ohin loron.
Nia dehan, masakre ida ne’e hetan apoiu husi membru polísia balun, hodi sama rahun tiha dignidade Timor-Leste nian, iha nasaun demokrátika sira-nia oin, iha mundu rai klaran.
Nia esplika, konstituisaun RDTL, iha artigu 99, númeru 3, regula momós katak Parlamentu Nasional halibur, tuir konvokasaun husi Prezidente Parlamentu. Atu reforsa artigu 99, iha ninia númeru 3, Rejimentu Parlamentu Nasional nian rasik mós, iha artigu 17, sita ho klareza katak Prezidente Parlamentu Nasional maka iha kompetênsia atu prezide meza, atu organiza sesaun plenária no admite ka rejeita projetu ka proposta de lei atu bá plenária.
Nia haktuir, maibé, tanba polítikus balun sira-nia ambisaun no hamrok ba poder, maka iha loron 19 de maio de 2020, liu-hosi vise-prezidente parlamentu Maria Angelina Sarmento, ita-nia Estadu hasoru violasaun ba Konstituisaun RDTL, iha ninia artigu 99, violasaun ba Lei kona-ba Organizasaun, Funsionamentu no Administrasaun Parlamentar, ka LOFAP, iha ninia artigu 7, no tan violasaun ba Rejimentu Parlamentu, iha ninia artigu 17 no artigu 22, iha ne’ebé hakerek momos katak vise-prezidente la-iha kompetênsia atu prezide meza ka atu konvoka plenária. Grupus polítikus sira ne’e hetan apoiu husi membros polísia balun, hodi obriga konvoka plenária, ho nune’e sira troka tiha Prezidente Parlamentu, ne’ebé legal, ho prezidente parlamentu ilegal Aniceto Guterres.
Nia esplika, asaun ida ne’e, no fim, lori Timor-Leste tama liu-tanba krize polítika konstitusional, liuhusi kontinuasaun ba ezistênsia VIII Governu, ne’ebé hetan tonka husi partidu istóriku Fretilin. Konstituisaun RDTL la prevê Governu ‘viabilizadu’ ka ‘Governu ai-tonka’, maibé tanba ambisaun no ganânsia ba poder husi polítikus sira, maka, ikus mai, bele viabiliza mós violasaun ba Konstituisaun RDTL, hodi Governu de-faktu ilegal ida ne’e bele kaer nafatin ukun.
“Ita hotu hare rasik oinsá Governu ne’ebé moris, husi Asalto ba Poder, oras ne’e ukun! Ukun ida ne’ebé hatudu deit inkapasidade ne’ebé boot, hodi hamoris liutan inefisiênsia no irresponsabilidade, ukun ida ne’ebé halo povuterus tebes, tanba Governu ilegal ne’e aproveita pandemia Covid-19 hodi impoen deit sira-nia hakarak no obriga hamosu hela deit estado de emerjênsia no kria tan serka sanitária ne’ebé la hetan esplikasaun diak atu ita bele komprende, no konfinamentu ne’ebé la hotu-hotu, hodi difikulta liu tan povu-nia moris. Maski Governu de-faktu liuhosi Asalto Poder, aprova tiha ona orsamentu ho valor osan 2.1 bilioens de dólares, povu kontinua terus no ita tama daudauk iha tinan 2021 nia klaran".
Nia hateten,governu Ai-Tonka ida ne’e uza pandemia Covid-19 hanesan razaun atu sulan povu, maibé la kria mínimas kondisoens ba povu atu bele enfrenta pandemia ne’e, hodi bosok tan povu ho cesta bázika, ne’ebé dehan ho valor dólares limanulu, maibé sasán ne’ebé povu simu la liu dólar sanulu resin lima.
Nia esplika, pandemia sai hanesan razaun boot ba inkapasidade Governu de-faktu, hodi dehan katak labele halo dezenvolvimentu, maibé haluha tiha katak dívidas barak ne’ebé Governu de-faktu ne’e seidauk tan selu, tanba la hatene uza osan, no la’os viola de’it mas estraga tiha ona sistema finanseiru.
“Akontesimentu iha 19 de maio de 2020 hatudu ba mundu tomak katak ambisaun husi Partidus Furadores ba Konstituisaun, agora lori hikas Timor-Leste fila ba kondisaun Estadu frájil – frájil iha polítika, frájil iha aspetu sosial, frájil iha demokrasia no iha seguransa, hodi nune’e prosesu konstrusaun Estadu fila fali ba kotuk,” nia fundamenta.
Nia hatutan. aktu asaltu poder iha tinan kotuk, halo Timor-Leste lakon tiha konfiansa husi mundu, iha aspetu demokrasia, iha lei no ordem, tanba Konstituisaun RDTL ne’ebé lolós sai hanesan ran no klamar ba ita-nia Estadu de Direitu Demokrátiku, lakon tiha nia valor.
“Ho momento ida ne’e, Bankada CNRT enkoraja sosiedade, povu tomak no foin-sa’e sira atu hametin espíritu patriótiku no nacionalista,atu kumpre tuir deit Leis no Konstituisaun RDTL, hodi nune’e bele evita, iha futuru, masakre hasoru Konstituisaun hanesan ida ne’e labele akontese tán".
Nia dehen, Timor-Leste tenki restaura hikas Estadu de Direitu Demokrátiku atu nune’e bele hetan fila fali konfiansa husi Povu no husi Komunidade Internasional, hodi nune’e bele hatúr ás dignidade Estado RDTL, ne’ebé fundadores sira sama tiha ona ba rai. Tempu sei to’o atu halo mudansa no CNRT sei hamutuk ho povu Timor-Leste atu harí hikas demokrasia, no respeito ba lei no ordem, ne’ebé rahun tiha ona. Tanba só liu hosi dalan restaura fali Estadu de Direitu Demokrátiku, maka bele lori Timor-Leste bele la’o ba dezenvolvimentu sustentável, ne’ebé sei hala’o tuir leis no hakru’uk ba Konstituisaun.
Hatan kona-ba kestaun ne’e, vise-prezidente bankada PLP, depuadu Abrão Vasconcelos katak deputadu CNRT sira halo lutu bainhira sira baku rahun tiha meza parlamentu nasionál ne’e, maibé sira la lutu bainhira sira sumba tiha Orsamentu Jeral Estadu (OJE).
Nia dehan, sumba tiha OJE ne’e maka traisaun boot ida hasoru povu Timor-Leste, tanba trai povu sira nia konfiansa ne’ebé fó ba sira durante eleisaun jeral.
“Sira sumba osan lakohi ba dezemvolvimentu, sira ko’alia ha’u rona katak ohin loron ba hadau poder nain,” hatete deputadu Abrão.
Tuir nia katak, CNRT ses husi aliansa ne’e sira rasik maka hakarak.
“Kuandu sira ses husi aliansa maioria ba progresu ne’e, katak sira maka sai la’os ita maka hasai sira laiha. Katak sira maka sai, klaru katak kuandu sai ona bloku ida mosu, aliansa ida mosu tenke substitui aliansa sira seluk ne’e naturalmente iha Parlamentu Nasionál no iha ne’ebé de’it, sira la konta sira nia sala ida be sumba osan”.
Nia hatutan, CNRT mós finje kria paralelu iha Parlamentu Nasionál liu husi Prezidente ba fali eleisaun.
“Tuir loloos sira lutu ba sira nia komportamentu. Komportamentu sira ne’e maka trai povu nia konfiansa ne’ebé uluk sira halo ba Vicente Guterres ne’e saida, ne’e hadau poder ka sirkumstansia ida”.
