DILI (TOP) – Familia no viziñu sira ne’ebé hela besik matebian Filomena Fátima maioria deklara, hamlaha maka hamate duni nia, tanba rezultadu identifikasaun husi parte polisia forensik ba fatin akontesimentu mós la iha hahan ruma iha uma laran.
Joanita Leite ne’ebé hela besik matebian ne’e konta katak, loron rua molok nia desidi tara aan, nia ba husu duni foos lata rua iha nia.
“Husu duni, horbainrua nia ba husu duni iha ne’eba. Nia husu lata-rua, ha’u fó lata-rua ho balun”, haktuir Leite ba The Oe-Kusi Post (TOP) iha Lago III, Tasi-Tolu, Komoro, Dili Sábadu 03 Abril 2021.
Leite hatutan, matebian to’o nia uma husu katak nia presija hela foos atu tein hodi han ba loron ida nian.
“Nia dehan be ha’u sosa tiha maka fó fali. Ne’e maka ha’u dehan lalika ida, ita viziñu ne’e tenke hare malu”, Leite hasara hikas matebian nia lian.
Nia hatutan, durante ne’e sira nain-rua maka sempre husu sasan ba malu. Matebian ba husu foos iha Leite iha loron Kuarta 31 Marsu 2021, no ikus mai dalaruma hanoin barak, nia desidi tara a’an iha loron Kinta kalan 01 Abril 2021, no viziñu sira foin hetan fali mate-isin ne’e iha loron Sesta Feira Santa 02 Abril 2021.
Iha fatin hanesan, Florentina Maria Soares katak durante ne’e matebian husi munisipiu Ermera ba hela ho nia iha Tasi-Tolu no konsidera nia nu’udar inan. No, hatutan katak, durante ne’e matebian nunka konta sai kona-ba nia planu atu tara a’an ne’e.
“Atu nia hanoin tara aan hanesan ne’e mós kala iha nia-laran de’it, nia la fó hatene”, katak Florentina.
Florentina sei lembra katak, matebian hela hamutuk ho nia iha Tasi-Tolu desde tempu krize iha tinan 2006, no ikus mai maka matebian ba hela iha fatin seluk, maibé nafatin iha área Lagoa III, Tasi-Tolu, Komoro, Dili.
“Durante ne’e nia tama serbisu iha laran hanesan fase ropa oan ruma, iha lorokraik ema fó kedas osan”.
“Nia mós dalaruma hakat ba sorin husu foos, ha’u mós faluk tan”.
Xefe Aldeia 12 de Outubru, Placido Marcal katak hafoin kazu ne’e akontese, parte polisia husi eskuadra Komoro to’o kedas iha fatin akontesimentu. No, ikus mai prezensa mós polisia husi parte forensika ne’ebé gasta tempu oras rua halo ezaminasaun ba fatin akontesimentu katak, mate ne’e matebian maka halo prátika rasik ba tara aan. Signifika, la’os ema ruma maka oho nia ka tara nia.
“Nu’udar governu nia liman-ain iha baze liu, sente preokupa tebes ba situasaun ne’e, tanba foos musan ida mós laiha, sanan tara” esplika Placido.
Celestinho Magno Verdial nu’udar mós familia viziñu ho matebian fó sasin katak pessoalmente lakohi atu ko’alia bobar tun-sa’e kona-ba lia susar ne’e, maibé nia hakarak ko’alia tuir de’it realidade loos ne’ebé akontese hela iha nia uma tatis ne’ebé nia rasik hare ho matan.
Verdial konta katak, antes ne’e matebian serbisu iha loja China ida iha Dili laran molok Timor-Leste tama ba situasaun Estadu emerjensia iha Marsu 2020, ne’ebé sei kontinua to’o ohin loron. Estadu emerjensia oras ne’e tama ona bad ala 12, no Serka Sanitária foin maka hahu iha loron 8-15 Marsu 2021, no sei kontinua tan loron 14 iha Dili laran, no ikus mai sei tama fali ba Estadu emerjensia to’o loron 2 Maiu 202.
Nia esplika, ho situasaun Estadu emerjensia no Serkra Sanitária kauza serbisu barak iha Dili laran tenke taka, no medida Serka Sanitária ne’e mós hapara total movimentu ema husi Dili labele sai ba munisipiu seluk, no ema husi munisipiu sira seluk mós labele tama ba Dili laran to’o ohin loron. Situasaun hirak ne’e hahu provoka problema oioin hanesan sidadaun sira tenke lakon serbisu, no a’at liutan balun hahu hasoru ona menus ai-han iha sira nia uma, maibé governu atual nafatin defende a’an katak, susesu jere Covid-19.
“Ami hanesan hanoin de’it, dalaruma nia stress osan mós dalaruma laiha, dalaruma nia lahetan han-hemu karik ne’e maka nia hanoin tun-sa’e katak moris para ha’u terus, tanba feton tan, nia hela mesak, dala di’ak liu maka ha’u hili mate para ha’u labele terus. Do que ha’u ba husu tun-sa’e, dalan di’ak liu ha’u tenke hili mate”, Verdial esplika.
Maske ema barak maka deklara ona, kauza prinsipal husi Filomena Fátima mate maka problema menus ai-han durante situasaun Serka Sanitária, maibé governu kala sente moe ho situasaun ne’e, nune’e Sekretariu Estadu ba Komunikasaun Sosial (SEKOMS) liu husi nia pájian ofisial katak informasaun ne’ebé oras ne’e viral iha plata forma media sosial kona-ba Filomena nia mate, tanba hamlaha ne’e lia-bosok (HOAX).
Notisia relevante: Serka Sanitária konsege hamate ona ema ida iha Tasi-Tolu
SEKOMS ho lalais loos hatete ba públiku katak informasaun sira ne’e HOAX sen ba halo investigasaun klean iha mate uma iha Lagoa III, Tasi-Tolu. Pozisaun SEKOMS ne’e mós namlele (floating) loos hanesan bero ki’ik ida iha tasi-klaran, tanba viziñu sira maioria inklui autoridade lokal aldeia 12 de Outubru ne’e deklara momoos katak, ema ne’e mate tanba kauza husi menus ai-han, la’os tanba problema seluk.
Tanba saida maka ema mate hamlaha iha kapital nasaun? Governu ida ne’e susesu tebes jere moras Covid-19 iha rejiaun Sudeste Azitiku no iha Timor-Leste rasik, tanba faktu hatudu seidauk rezista Timor-oan ida mate tanba kauza husi moras Covid-19 ne’e, maibé komunidade sira balun iha Dili laran oras ne’e hasoru hela menus ai-han, ida ne’e faktus, la’os boatus hanesan SEKOMS oras ne’e halo hela propaganda iha plata forma media sosial.
Evidensia ida maka Filomena Fátima desidi tara a’an tiha ona iha loron hirak liuba, tanba deskonfia maka’as kauza husi menus ai-han. Viziñu sira fó sasin katak, loron rua molok nia tara a’an, matebian ne’e ba husu hela foos lata-rua iha nia familia viziñu sira.
Hafoin remata prosesu identifikasaun, Polisia Forensik mós la foti mate-isin ne'e hodi ba halo prosesu autopsia, tanba sira nia rezultadu identifikasaun ne'e katak, matebian maka prátika rasik tara a'an ne'e, la'os ema seluk maka tara nia.
Familia sira sei hala’o seremónia funeral ba matebian ohin Sábadu 03 Abril 2021.
