DILI (TOP) — Bankada Congreso Nasionál Reconstrução Timorense (CNRT) iha Parlamentu Nasionál halo akuzasaun ba governu atual maka durante ne’e politiza no falsifika moras Covid-19 nakfilak ba moras variante Delta hodi haterus liutan povu ki’ik sira, maibé hametin sira nia ukun iha rai-laran.
Deputada Bendita Moniz Magno ne’ebé le’e sai deklarasaun politika bankada CNRT iha sesaun debate renovasaun Estadu Emerjénsia (EE) ba dala XVII katak, Bankada CNRT prevee tiha kedas ona katak governu maka husik variante Delta tama mai Timor-Leste atu nune’e kontinua politiza Covid-19 ida ne’e ba interese polítika partidária.
Deputada CNRT ne’e dehan, ohin Governu de Faktu ida ne’e mai husu tan pedidu ba Parlamentu Nasionál atu estende Estadu Emerjénsia ba dala XVII.
“Estadu Emerjénsia rohan laek ne’ebé fó impaktu negativu tebes ba povu nia moris, ema barak maka lakon servisu, joven barak maka laiha atividade atu halo tanba laiha oportunidade ba empregu no mós tanba atividade eskola nian paradu hotu. Estadu Emerjénsia halo inan aman barak maka sai frustradu tanba oan sira labele ba eskola, labarik barak, liu-liu sira ne’ebé hela iha Dili loron ba loron hela de’it iha uma no barak maka hahú lakon kapasidade hakerek no lee,” dehan Bendita Magno liuhosi deklarasaun politika CNRT iha sesaun plenaria Parlamentu Nasional ba renovasaun estadu emerjénsia ba dala XVII, Dili, Tersa 24 Agustu 2021.
Deputada ne’e hatutan, bankada CNRT deklara ona iha Parlamentu Nasionál, hahú kedas husi deklarasaun estadu emerjénsia dala uluk to’o mai estensaun ba dala sanulu resin neen (XVI), katak polítiku sira ne’ebé kaer podér sei politiza Covid-19 ida ne’e atu hametin podér liuhosi estende estadu emerjénsia, aplika konfinamentu obrigatóriu, no serka sanitaria.
Nia dehan, loos duni, saida maka Bankada CNRT preve ne’e akontese daudauk, governu deklara katak variante Delta tama tiha ona mai Timor-Leste, mezmu governu rasik la hatene variante ne’e tama husi ne’ebé, tanba teki-teki de’it Delta ba mosu tiha ona iha munisípiu Ermera, no ikus mai tama mai iha Dili.
At liután, informasaun ne’ebé Bankada CNRT hetan katak ekipa husi Ministériu Saúde ne’ebé ba halo vizita iha munisípiu Ermera maka lori variante Delta ne’e tama mai Dili, maibé hotu-hotu nonook de’it, laiha ema ida maka hakarak foti responsabilidade, no fin, buat hotu tau todan ba povu nia leten, katak povu maka ba halo atividade ilegál iha fronteira maka lori Delta tama iha Ermera.
“Sentru Integrada ba Jestaun Krize hamosu pániku iha komunidade nia leet hodi halo relatóriu loron-loron no relata katak variante Delta maka tama ona mai iha Timor-Leste no hahú oho ona Timoroan sira,” nia dehan.
Maibé, Sentru Integrada ba Jestaun Krize nia relatóriu ne’e mós kontradís rasik ho pániku ne’ebé sira lansa ba povu nia leet, iha relatóriu ne’ebé sentru integrada ba jestaun krize fó sai, hatudu momoos katak laiha diferensa entre obitu sira ne’ebé liu tiha ona ho obitu foun ne’ebé SIJK deskonfia kauza husi variante Delta, tanba obitu sira hotu mai ho situasaun komún ida, katak moras sira ne’e mate tanba “sofre nanis ona moras grave” liu-liu pasiente sira ne’e sofre “failansu komplikadu iha órgaun prinsipál sira.”
Maske Sentru Integradu Jestaun ba Krize buka atualiza jeral kauza obitu ho variante Delta, maibé dadus estatístika kontinua hatudu katak laiha mudansa signifikativa entre kazu pozitivu akumuladu no númeru obitu. Estatístika kontinua hatudu katak taxa mortalidade Covid-19 iha Timor-Leste mantein iha 0.3 porsentu, no taxa sobrevivénsia ka taxa rekuperasaun kontinua mantein iha 99.7 porsentu.
Nia esplika, bazeia ba dadus husi SIJK iha loron 23 Agostu 2021, hatudu katak total kazu akumuladu iha 14,403 ho obitu na’in 49, ka obituiha 0.3 porsentuhusi kazu akumuladu ne’ebé iha. Dadus ida ne’e konsistente ho dadus Covid-19 mundiál ne’ebé hatudu obitu iha 4.4 milhoes husi total kazu 212 milhoes, katak taxa sobrivensia ba Covid-19 mantein entre 98-99 porsentu.
Iha nasaun India ne’ebé sai moris fatin ba variante Delta, dadus estatístika hatudu katak taxa sobrevivénsia iha 99% ka husikazu 32.5 milhoes, total ne’eberekuperaiha 31.7 milhoes.
Bazeia ba dadus estatístika iha ita nia rain rasik, no mós dadus husi nasaun seluk no dadus mundiál kona-ba Covid-19, Bankada CNRT konsidera katak estensaun estadu emerjénsia ne’e sai tiha ona ábitu rotina ba polítiku sira atu kontinua sulan no prejudika povu nia moris.
Iha estensaun estadu emerjénsia ba dala sanulu resin tolu (XIII), Bankada CNRT ezije ba Governu de Faktu atu fó sai dadus obitu durante tinan ida nian husi kazu naun-covid-19, ka obitu husi moras seluk nian, maibé Governu de Faktu la fó sai dadus sira ne’e to’o ohin loron.
Iha fulan Abril tinan ida ne’e, Konsellu Kombatente Libertasaun Nasionál fó sai dadus katak iha tinan ida nia laran, husi 2020 to’o Marsu 2021, veteranus no membru klandestina ne’ebé rejista iha konsellu veteranu hamutuk besik na’in 500 maka mate tanba sofre moras oin-oin, maibé ida ne’e la hamosu pániku ba Governu de Faktu, enkuantu Governu de Faktu maka hamosu fali pániku iha komunidade nia leet kona-ba perigu husi Covid-19 ne’ebé durante tinan ida tomak foin hamosu obitu na’in 49.
“Dadus seluk ne’ebé Bankada CNRT hakarak fahe ba públiku maka faktu ida katak iha mundu tomak, durante tinan ida nia laran, ema ne’ebé mate tanba moras kankru hamutuk 5.3 milhoes, no ema ne’ebé mate tanba fuma sigarru iha tinan ida ne’e hamutuk 3.2 milhoes, maibé Organizasaun Mundial Saúde konsentra liubá Covid-19, no rekomenda ba Timor-Leste atu foku ba moras Covid-19 ida ne’e, iha ne’ebé Timor-Leste aloka ona besik millaun $700 ba iha fundu Covid-19 atu kombate moras ida ne’ebé iha total foin hamosu obituna’in 49 iha Timor-Leste,” nia esplika.
Deputada CNRT ne’e dehan, tanba ta’uk ka obedese liubá OMS nia rekomendasaun, nune’e governu haluha tiha moras sira seluk, inklui ignora tiha faktu katak Hospital Nasionál Guido Valadares mós oras ne’e menus ba stok ai moruk no ekipamentu saúde nian.
Situasaun ne’e, governu konsentra liubá programa Vasina, ne’ebé tuir dadus husi SIJK rasik hatudu katak ninia efetividade iha hela pontu de interrogatóriu nia laran, tanba SIJK relata katak entre 20 to’o 30 porsentu husi kazu foun Covid-19 ne’e inklui sidadaun sira ne’ebé simu tiha ona vasina kompletu, no 30 to’o 40 porsentu infesaun Covid-19 da’et ba sidadaun ne’ebé simu ona vasina doze dahuluk ka doze ida. Se nune’e, esforsu konsentradu ba Covid-19 hodi ignora tiha moras sira seluk ne’e vale a pena ka la’e?
“Hare ba dadus no realidade sira ne’ e hotu, maka Bankada CNRT konklui katak aplikasaun estadu emerjénsia la halo ona sentidu, tanba ne’e dalan di’ak liu maka Timor-Leste tenke hahú ona simu realidade no tetu atu moris hamutuk ho Covid-19, hodi nune’e Governu de Faktu ida ne’e labele uza razaun Covid-19 no estadu emerjénsia hanesan barreira ba ezekusaun Orsamentu Jerál Estadu, maibé bele hahú halo ezekusaun OJE ho másimu durante fulan 4 ikus husi tinan 2021 nian ne’e, atu lori moris di’ak ba povu, tuir motto husi partidu sira ne’ebé oras ne’e hadau ukun no podér,” nia hateten.
Nia aproveita okaziaun debate estensaun estadu emerjénsia liga ba pandemia Covid-19 ne’e, Bankada CNRT mos hakarak levanta preokupasaun seluk liga ba situasaun polítika iha ita nia rai laran.
Iha loron 16 Agostu 2021, Prezidente Parlamentu Nasionál ilegál, Aniceto Guterres, iha ninia diskursu durante serimónia tomada de posse ba Prezidente foun ba Komisaun Nasionál Eleisaun, foti referénsia katak nasaun barak maka adia sira nia eleisaun tanba pandemia Covid-19.
“Señor Deputadu Aniceto Guterres fó sai de’it maka informasaun kona-ba nasaun besik 80 ne’ebé adia sira nia eleisaun hodi sai referénsia, maibé subar tiha faktu seluk katak iha nasaun 128 maka selebra eleisaun iha period pandemia Covid-19 nian,” nia hateten.
Nia hatutan, intensaun sira ne’e hotu hatudu momoos katak Señor Deputadu iha ona instrusaun ka orientasaun husi ninia superior atu halo esforsu hodi adia eleisaun nasionál iha ita nia rai doben Timor-Leste, intensaun sira ne’e grave no fó ameasa bot ba demokrasia ne’ebé sei nurak hela.
“Hahú kedas iha 2017, Timor-Leste nu’udár Estadu Direitu Demokrátiku hakiduk fali ba kotuk tanba violasaun grave barak ne’ebé polítiku sira halo hasoru Konstituisaun da Repúblika, ne’ebé sai mata dalan ba konstrusaun estadu no konsolidasaun ba estadu direitu demokrátiku nian,” nia konta.
Nia dehan, Bankada CNRT antesipadamente kondena intensaun at sira ne’ebé atu kontinua beibeik halo violasaun ba Konstituisaun da Repúblika. Bankada CNRT lamenta no kondena polítiku sira ne’ebé uza pandemia Covid-19 atu hametin sira nia podér.
Tanba ne’e, Bankada CNRT fiar katak dalan atu restaura fali Estadu Direitu Demokrátiku ne’ebé naksobu tiha ona maka tenke asegura eleisaun nasionál sira tuir kalendáriu ne’ebé iha, nune’e labele hanaruk povu nia sofrimentu iha period ne’ebé ukun nakonu ho violasaun ba Konstituisaun no lei sira.
Nia esplika, tuir kalendáriu normal eleisaun nian, maka iha tinan 2022 Timor-Leste sei hala’o eleisaun prezidensiál atu hili prezidente repúblika foun. Kalendáriu eleitorál ida ne’e iha konformidade ho Artigu 75 númeru 2 husi Konstituisaun da Repúblika ne’ebé hakerek katak: “Prezidente Repúblika kaer mandatu to’o tinan liman nia laran no ninia mandatu remata bainhira prezidente foun simu pose.”
“Bazeia ba Artigu 75 husi Konstituisaun da Repúblika ida ne’e, maka estadu iha obrigasaun konstitusionál atu halo eleisaun iha tinan 2022 atu hili fali prezidente repúblika foun hodi troka prezidente atuál ne’ebé nia mandatu sei remata iha 20 Maiu 2022”.
Tanba ne’e, tuir Bankada CNRT nia hare katak polítiku sira labele uza razaun Covid-19 atu adia Eleisaun Prezidensiál iha tinan 2022, se lae maka intensaun atu adia eleisaun ne’e sei viola liután Konstituisaun da Repúblika.
Bankada CNRT husu ba polítiku sira ne’ebé hare ba asuntu Covid-19 atu labele politiza moras ida ne’e hodi halo rahun liután estadu ne’ebé harii ho povu besik rihun atus tolu nia ruin no ran.
“Loron ba loron ita hotu asiste dezenvolvimentu no evolusaun Covid-19 iha ita nia rain, ne’ebé ita hare momoos hela katak gráfiku estatístika Covid-19 nian laiha mudansa dezde Marsu 2020”.
Dadus estatístika kontinua hatudu katak taxa reskuperasaun husi infesaun Covid-19 mantein ho númeru 99.7%, enkuantu taxa obitunian para iha númeru 0.3%, ida ne’e katak nivel perigu ka ameasa husi Covid-19 labele sai sasukat ida atu adia ka suspende eleisaun nasionál sira ne’ebé sei mai.
Iha nasaun seluk, hanesan iha India ne’ebé taxa mortalidade as liu ho variante oin-oin husi Covid-19 nian, inklui Variante Delta, Governu hala’o eleisaun tuir kalendáriu ne’ebé iha tiha ona, nune’e mós ho nasaun hanesan Japaun, Polónia, Malázia, no nasaun 120 sira seluk.
Tanba ne’e, Bankada CNRT dala ida tan afirma nia pozisaun katak husu ba polítiku sira, liu-liu hirak ne’ebé oras ne’e kaer hela podér atu labele uza razaun Covid-19 hodi intervein iha kalendáriu eleisaun nian.
Maibé, pozisaun governu nian durante ne’e sempre dehan nunka politiza moras ne’e, maibé moras ne’e eziste duni hodi hamate ona Timor-oan 40 resin, tanba infetadu husi moras ne’e.
