Foto Espesial.

Saida Mak Sai Malisan Iha Demokrasia Multipartidarismu?

 

Chairman Kim Jong Un nia modelu iha Timor Leste.

Karta aberta ba hau nia belun ida iha Koreia du Sul.

 Maio 03, 2020

Oxford, Reinu Unidu.

Boodik ba belun Araujo.

BELUN Araujo ho respeitu tomak, hau hakerek surat ida nee ba ita boot, hodi fo resposta ba ita boot nia pergunta, Saida mak sai malisan, iha Demokrasia Multipartidarismu? Nune’e, ha'u halo peskiza kiikoan ida hodi fo hatene ba ita boot situasaun iha ita nia rai, maibe atan hau husu ba ita boot atu labele “tersingung” sente ofende. Fofoun ita “Timor-Leste” restaura independencia (2002), kontinua kedas ho idealismu demokrasia multipartidarismu, ne’ebe fundador sira defende husi kedas tinan 1974, tuir mai hau sei lekar sai hahalok “komportamentu”  lider partidu politiku sira nian iha ita nian rai.

Partidu no Figura Politiku

Bainhira Prezidente Francisco Guterres Lu-Olo ho Sekretariu jeral Dr. Mari Alkatiri avanca bebeik ho pakote uniku iha eleisaun lideranca nasional “Partidu Fretilin-BP7” nee hanesan ita hare Chairman Kim Jong Un iha Koreia du Norte manan eleisaun bebeik tamba nia kandidatu uniku. Partidu Fretilin mak lalatak lo-los husi Partidu Popular iha Xina (PCC) no Partidu Trabalhadores Korea (PTK)  iha Korea du Norte, similariedade lubuk ida mak hau konsegue hetan “ita boot la fiar?“  Modelu lidereransa iha Fretilin pos-independencia nia isin identiku ho (Partidu Komunista China - PCC) iha Xina ka (PTK) Korea du Norte. Se mak iha korajem “aten-brani” atu “konkore iha eleisaun internu partidu”  hasoru Dr. Mari Alkatiri ho  Presidente LU-Olo? Partidu “Fretilin BP-tujuh” kria fali grupu radikal “jihadi 1 iha mediu-oriente lolos”, faktu mak, Sr. Rai Loos  simu kilat iha 2006 “kilat ne'ebé ha’u simu atu halo eliminasaun ba adversariu politika neebe kontra Mari Alkatiri” -Abril 21, 2018 Jornal Tempo Timor, ho objetivu atu hametin Poder “Authoritarianism” Primeiru Ministru Mari Alkatiri (2002)  ba tinan 50 ka resin. Hanesan lolos ho Lider Supremu Kim Jong Un elimina nia adversariu politiku inklui nia Tiu rasik Jang Song Thaek “Kim Jong Un’s Uncle has been executed as a traitor”  Dezembru 13, The Telegraph.



Chairman Kim Jong Un no Secretariu Jeral Partidu Fretilin Dr. M. Alkatiri nia similaridade no diferensa mak, Señor Kim Executa no elimina adversariu politiku inklui nia familia rasik “Inner Circle”, enkuantu Dr. MA buka asegura nia grupu no kria “dinastia” iha partidu. Hanesan exemplu Dr. Mari Alkatiri promove ka hili “appointed” nia oan feto Nurima Alkatiri ba membru Comite Central da Fretilin (CCF) no sai deputada iha Parlamentu Nasional (PN) ida ne'e halo membru CCF antigu sira “kecewa”  desapontada. Ikus liu mak Primeiru Ministru Dr. Mari Alkatiri ho grupu “Maputu” assina tratadu “Pinor” fronteira maritima ho governu Australia ba tinan 50.

Partidu Kongressu Nasional da Reconstrusaun Timorense (sai partidu iha 2007) nia Presidente mak Sr. Xanana Gusmão (XG) (2007-) ho Secretario Geral Dr. Deonisiu Babo (2007-2017) & Francisco Kalbuadi Lay (2017 -) Sr. Xanana hadau ukun husi Partidu Fretilin iha 2007 saida mak nia atinje? Primeiru Ministru Xanana Gusmão nia fim du mandatu 2015, Sr. XG nia governu mak resolve krize 2006 ne’ebe Sr. MA kria, nia (Sr. Xanana) mak inisia no esforsu makaas iha luta ba Fronteira Maritima no manan fila-fali soberania Fronteira tasi timor nian neebe P.Fretilin-BP7 “pinor” ona ba governu Australia. Projetu Infraestruturas, Eletrifikasaun Nasional kobre liu pursentu 95%, halo luron iha Kapital no munisipiu, porto no aeroporto, maske Prezidente Taur Matan Ruak Kritika makaas “Enkuantu ita ezbansa osan, MDG, hau koalia ho maun Xanana, projetu ida nee ladiak, Porto hera...” - Fevereiru 25, 2016 (PN), Taur Matan Ruak, Prezidente Da Republika. Kria klase sosial no fo “Previlejiu Demaziadu” ba familia Gusmão no familia Alkatiri ho nia amigus sira mak hetan previlegiu barak liu iha kontratu estadu nian.

Nasionalista no independentista sira akuza katak governu Sr. Xanana nian nakonu ho autonomista no traidores da patria, governu (“Da-haat” & “Da-lima”) nakonu ho Ministru, Vice, ho Secretariu Esstadu korruptu (Exemplu mak Eis Ministru Edukasaun Sr. Joao Cancio tama Kadeia tamba kazu korrupsaun). Governu Sr. XG ho Sra Ministra Emilia (fugitivu, tamba Kazu Korrupsaun) muda lei investimentu fundu petroliferu, preve pursentu 50% ba (equity) neebe bele konsidera hanesan krime ekonomia! Tamba, Lori Povo maubere nia osan ba “risku” jogo “gambling” iha merkadu “acões”  internasional, tinan-tinan ita hetan lukru ho kondisaun katak ekonomia global estavel, maibe exemplu (Economic Recession 2008 & Pandemic COVID19) dadus Banku Central Timor Leste (BCTL)  foin dadaun fo sai katak ita lakon tan ona Dolar Amerikanu billiaun 1.8 .

Partidu Demokratiku iha 2007 hahu envolve iha governu Koligasaun ida ho naran estimadu Aliansa Maioria Parlamentar (AMP). Lider no Kuadrus PD lubuk ida “sai kabide”  ba P. CNRT & P. Fretilin, nia resultadu mak saida? Presidente PD, Eng. Mariano “Assanami” sai ministru agrikultura, nia sosa tratores, too oras nee produsaun rai laran oinsa ona? Hare toneladas hira mak Timor Leste Produs? defaktu Povu sei hamlaha iha fatin-fatin.

Primeru ministru “Bloku Koligasaun”  Dr. Mari iha governu (da-hitu) Eng. Assanami sai ministru rekursus naturais ba mandatu fulan sia tamba governu “minoria” monu.

Partidu Kmanek (KHUNTO) liras politiku husi organizasaun “arte-marsiais”  nebe lidera husi konsilleiru masimu Jose Dos Santos “Naimori”, nia mak kria konfuzaun hotu durante nee. Iha 2018 KHUNTO haksoit sai husi koligasaun P. Fretilin , PD & KHUNTU, ikus mai resulta EA “Eleisaun Antesipada” hakfodak semo sai fali ona husi koligasaun AMP 2020 (P.CNRT (21), PD (5), KHUNTO (5), PUDD (1), FM (1) & UDT (1)) KHUNTU ho Prezidente Republika Francisco Guterres Lu-Olo aka “Mari Alkatiri nia lalatak” mak kria inserteza iha impasse nia leten.

Partidu PLP (moris iha iha 2017)  lidera husi Jeneral “aposentado” 2 Taur Matan Ruak aktual Primeiru Ministru “demitidu” tamba kadeira lima deit (5) maibe nia hakarak kaer kargu Ministru Xefi iha governu no desidi politika koligasaun nian. Iha 2017 PF+PD+PLP+KHUNTO, tan deit TMR la sai Primeiru Ministru,  no KHUNTO la hetan “jatah” membru governu barak, ikus mai PLP ho KHUNTO lori tan povu ba inserteza ka bolu “impasse politika” naruk, tamba CNRT+PLP+KHUNTO forma tan AMP. Presidente Republika “barra” Presidente P. Fretilin-BP7 Lu-Olo hamosu tan krize konstitusional, nia la demite Primeiru Ministru BK “barra”  Sekretariu Jeral P.Fretilin BP-7 nia resultadu mak Eleisaun Antesipada.

PLP makse ho kadeira ualu (8) deit, TMR mak tenki sai Xefi Ministru, maibe tamba nia la konsegue Jere P.CNRT nia interese no kadeira MG iha Aliansa Maioria Parlamentar nia laran, Partidu CNRT ho kadeira (21) xumba Orsamentu Geral (OGE2020) ho razaun Kandidatu membru governu CNRT (MG-9) la simu posse.

PLP uza Kazu krime mal-gastu osan besik milliaun 13.5 USD ba projeitu sosa ro “haksolok” neebe Dr. Mari Alkatiri Komete sai nu’udar komoditi “barter”  politika nunee Fretilin (ho representante 23 iha PN) bele asegura Matan Ruak nia pozisaun.

Analista “Celebrity Politiku”

Enkuantu ekonomia nasaun nian paralizadu, sasan folin sae ba bebeik, seitor publiku barak mak hakdasak no balun “lulun biti”  taka sira nia empreza.  Belun Araujo, hau sei la temi ita boot nia maun-alin Ajuli ida membru governu nee “come on!”  nia sei ajuda netik ita nia belun sira ba sevisu iha korea du sul no Australia, maibe ita boot nia tiu no kompadre “celebrity” seluk nee, kalan-loron mosu iha TV nasional, radio, media imprensa, no “sosmed”. ita akompanha analista politiku Manuel Tilman (Presidente Partidu KOTA), Avelino Coelho (Presidente PST) “kabeen boot”  no sira seluk tan, sira kriativu ho “arte de pensamento” , sira nia ponto de vista kona ba konstituisaun, leis, no regras de jogo demokratiku hanesan lolos “adeptu i.e komentador futebol” , lia fuan mesak as deit “linguajem tekniku jurista sira nian”  kuitadu povu hateke deit sira nia ibun, nee hotu ho objetivu saida? tamba sira buka hela “kesempatan dalam kesempitan” atu influensia desizaun balun nune’e sira bele aproveita sai membru governu (MG) ka assesor, señor, señor analista politiku, ita boot sira nia partidu mos “la hun la dikin”.

Eh, señor docente sira ka “so called” akademiku sira mos husik hela estudante iha kampus hadau malu hakarak sai “celebrity”  figura publiku, dalaruma haliis ba mai “hanesan los ai-kakeu iha mota laran”.

Demokrasia “unipartidarismu vs multipartidarismu”

Iha nasaun demokratiku ita presiza partidu politiku, ita nia konstituisaun (KRDTL) artigu 7 fo dalan ba “multipartidarismu”. Partidu Politiku mak fatin atu produz politiku no intelektual ho karater, tamba nee Povu investe iha partidu (en termus financiamentu husi estadu no fo konfiansa liu husi votus), povu ho esperansa katak iha ambiente demokratiku, presiza iha transisaun de poder, prosesu kaderizasaun “berkelanjutan” no kada partidu ho nia lider politiku simu responsabilidade “accounntable” durante sira nia mandatu. Presiza iha opozisaun forte atu halo “check and balace” kontrolu ba governu nia ezekusaun orsamentu ba programa no resultadu husi execusaun. Lider partidu politiku nebe simu poder husi povo bele iha pezu politiku atu ukun, halo jestaun ba osan povo nian, no dezenvolve pais laos soe tempu barak liu “gere deit interese partidu, no asegura deit poder”.

Ita lebele sai hanesan nasaun Xina no (Democratic People Republik of Korea- DPRK) Koreia du Norte, Partidu Uniku ”unipartidarismu”  ho governu ditadura, nune’e ba Timor Leste nia situasaun, ideal liu mak sitema demokrasia “multipartidarismu”  maibe laos tempu kampanha mak partidu politiku moris hanesan “kulat iha tempu udan ”, priense deit lista buletim de votu iha eleisaun. Iha ita nia Istoria (1974-1975), ita la konsegue jere partidu 5 nia interese, nune’e lori povu ba funu sivil to’o invasaun, kuantu mais, partidu ho kores oi-oin“hanesan arquiris”  hafutar buletim de votu metru ida resin.

Hau haree lider partidu boot “maior representasaun”  balun admite situasaun ida nee “bensaun” no “di-sengajakan”,  sira hanoin kala partidu kiik barak tama iha uma “fukun”  PN, nee fasil atu “lohi ka lasu”  ho kadeira ka projetu no fasil atu kontrola hodi asegura poder, maibe situasaun ida nee nakfilak ba malisan “back-fire”  hasoru lider sira nee, bainhira partidu ho kadeira minoria mak orienta fali partidu ho maior representasaun “susar nee iha nee kedas”. Tamba maske partidu ho menus representasaun iha autoriedade hanesan “equal” deside distinu koligasaun, garante estabilidade governativa no kria frustrasaun ba lider partidu maioria no hamosu konfusaun deskontroladu to’o krize konstitusional.

“Parliamentary Treshold”

Atu konklui hau nia surat ida nee hau hakatak fo sujestaun ida, Timor Leste presiza hasae tan “Parliamentary Treshold”  hodi permite deit partidu tolu mak bele hetan asentu iha parlamentu pasional, ho razaun bele halibur aspirasaun maioria, no hamenus fragmentasaun “unecessary”  iha Parlamentu, ida nee sei fo fatin no tempu barak ba politiku sira atu konsentra ho energia tomak hodi gere dezenvolvimentu, no hadia povu nia moris.

“tau iha o nia neon!  Lider sira sei  la eternu !” “os lideres passam e o pais fica”- Presidente Republika Portugal, Marcelo Rebelo de Sousa.

Se hau mak hakerek surat ida nee, iha Presidente indonesia Soeharto nia tempu ka iha Koreia du Norte, ita boot hatene ona saida mak sei akontese mai hau no jornal neebe publika hau nia surat, maibe ida ne’e mak realidade ne’ebe ita haree “perceive”  ho jenuinu no sinceru. Ikus liu belun, hau hein ita boot nia resposta, maibe lia fuan barak mak hau hatene, sei la fo ksolok ba ita boot, tamba hau mos hau hatene katak ita boot simpatia no sai militante ba Partidu ka figura balun ne’ebe hau temi iha leten, tamba nee atan hau husu ita boot nia perdaun.

1 Jihadi : grupu radikal ka “terrotista” islam.

2 Jeneral aposentado ka Jeneral reformadu.

Melhor Comprimentos.

Sofia.

--------

03 maio, Loron Komemorasaun Mundial Liberdade da Imprensa no Liberdade de Espresaun,

Parabens Jornalista & Media Timor Leste. “the truth will set you free”Jn 8:32

Hakerek nain

Estudante City of Oxford College, UK.

e-mail : Este endereço de email está sendo protegido de spambots. Você precisa do JavaScript ativado para vê-lo.



Online Counter