Openiaun
Termo: Refleksaun Filozofia
Introdusaun
Politika laos buat nebe mak sai ambiugitas ida hodi halao utopia ba desentralizasaun moris hatauk ba ema seluk. Ema hotu iha direitu atu halao politika. So que politika ho maneira oinsa? Maneira atu sobu ou maneira atu hadia? Ida ne’e mak sai kestaun boot ida iha arena Politika. Politika laos sai funsaun ida nebe ema hanaran “subjektivo”. Tanba Sistema politika subjektivo hare liu ba Sistema familiarismo nian. Oinsa hanoin husi politika sekularismo nian.
- Funsaun husi Politika Sekularismo
Sekularismo mai husi liafuan latinu katak “saeculum”. Saeculum katak buat nebe maka akontese agora (situasaun mundu nian). Sekularismo mos bele dehan katak hare ba situasaun tempo ohin loron (situasaun nebe maka akontese agora (ohin loron) laos fali tempo seluk (pasadu). Sekularismo iha ne’e refere liu ba situasaun politika aktual ohin loron. Sekularismo nebe mak hakerek iha ne’’e tenki halo diferensi ho signifikasaun sekularismo iha parte religiaun nian. Tanba iha parte politika ita koalia ba situasaun real nebe mak akontese iha rai laran ohin loron (Present). Tanba ida ne’e sekularismo nebe mak ita koalia refere liu ba nebe maka akontese agora dadaun iha rai laran. Laos prefere liu ba situasaun nebe mak seidauk akontese ou akontese liu tiha ona (future). Los katak dala barak defenisaun sekularismo sempre kontras ho definisaun religiaun, maibe iha parte ida ne’’e sekularismo nebe mak foti nia problema hare liu ba situasaun politika ohin loron.
Oinsa mak politika sekularismo halao? Ohin loron ita hare iha rai laran, partidu mesak oi-oin. Ho demokrasia ema hotu iha direitu hari partidu politika tuir lei nebe vigora ona. Visaun no Misaun nebe mak iha partidu rasik hakarak hadia nasaun no hasai povo husi terus? Perguntas mai ita mak neé ho mosu sekularismo partidu oi-oin los e lae sira nia intensaun atu hadia nasaun no hasai povo husi mukit, tanis, kiak ou mosu fali ida ema hanaran politika subjektivismo karik. Tanba realidade hatudu katak ohin loron mosu korupsaun, nepotismo, hedonismo.
Oinsa mak tenki mosu sira ne’e? tanba ita hatene kata ema salah utilija espiritualidade politika sekularismo sai fali subjektivismo politika particular nian, hodi interese pribadu ba nia an. Atu hamenus ambiuguitas ida ne’e presija politika ethcis. Politika ethcis hanorin ema atu halao politika nebe mak mos tuir dedikasaun moral nebe mak iha ona. Dala barak ema lakon konsiensia ba (politica ethics) maibe ida ne’e hare husi sentidu no disiplina ema nian, se bainhira halao politika laos ho sistema ambisius maibe oinsa lao ho emblema ida katak hakarak ho hanoin ida povo no nasaun lao hakmatek.
Kada vez, ema sempre hananu dehan buat hotu demokrasia. Demokrasia mak haruka. Perguntas mak ne’e oinsa demokrasia nia haruka? Demokrasia haruka tenki halao tuir jestu deit ga ou oinsa? Tanba ita hatene katak funsaun husi demokrasia atu fo fila fali ba povo tuir buat nebe mak diak ba povo. Povo hakarak politika nebe mak justu laos injustu fali ba povo. Povo laos hakarak deit liafuan frase mamuk ida katak ami hari partidu atu hadia povo nia terus maibe povo hakarak buat nebe mak lao tuir faktus nebe mak iha no diak ba nia povo.
Buat nebe sai importante husi metode politika sekularisme maka: la iha interese particular iha nivel politika nian laran, no la iha Sistema ida dehan katak hau mak lia los liu iha politika ida nia laran” tanba ne’e
“Problema politika Sekularismo Laos Kestaun Subjektivo Ema Ida Nian, maibe sai hanesan interese comum iha politikus nia laran”,
Se karik metode ne’’e maka ema maneija ho diak maka politika rai laran sei la mosu liafuan ida dehan Sistema subjektivitas politika nian.
- Funsaun Husi Politika subjetivismo
Subjektivitas katak Sistema ida nebe mak iha interese liu ba particularidade. Particularidade katak hare liu ba interese pribadi. Dada ba politika bele dehan maneira ida ema uja hodi halao politika tuir jestu individual nian. Se bainhira individu ida halao politika nia iha benefisiu nebe maka boot ba nia an maka intensaun ninian boot iha parte ne’e. ho liafuan economicos dehan “lucro” husi kuantidade no kualidade politika hetan persentagem hira mai “bolsu” an. Sistema ida cada vez ema uja hodi halo liu ba interest personal”. personal interests mak seda? Interest pribadi maka ema dehan kustume at “toman at” ida nebe make ma uja hodi hare liu ba nia an, no ikus mosu buat ida ohin loron sai hanesan funu ida nebe mak ema hanaran korupsaun?
Tanba sa maka tenki mosu korupsaun iha Sistema Politika? Iha parte ida ita bele dehan katak korupsaun mosu laos ema nia hakarak maibe ema sala utilija “ego humana” ego humana katak ema lakon konsiensia hanesan moralidade (lakon figura diak) humana nebe mak diak iha sociedade nia leet no ikus sai atan “traidor” iha Sistema politika nian rasik. Korupsaun mosu laos katak ema hakarak riku maibe korupsaun mosu tanba ema uja sala maneira politika sekularismo iha vida interese commun sai fali ba politika subjektivitas pribadu nian. Ida ne’e mak ita hare husi situasaun real ohin loron mosu iha ita nia rain. Politika subjektivitas hanorin ema atu hakribi an husi hahalok at hanesan korupsaun, nepotismo, hedonismo nst nebe mak la fo liu ba interse commun maibe liu fali ba particular (personal interests).
Oinsa mak bele hamenus politika subjektivismo nian. Buat importante nebe mak tenki halao maka hamenus ambisius “ego” gosta habokur an. Hahalo habokur an ne’e tenki hadia, atu nune espiritualidade politika nian senti dunik nia valores pozitivo iha povo nia le’et.
Politika nebe mak diak, presiza fo kontribuisaun ba malu. Kontribuisaun mai husi kritikus nebe maka pozitivu hodi hadia no fo kontribuisaun diak ba nasaun nia diak.
“Politika” iha Filozofia nia Matan
Aristóteles ("La Politica Aristoteles") bainhira koalia kona ba Politika Wainhira ko’alia kona-bá polítika, ninia relasaun logika mak familia, sosiadade, sidade (polis), estadu, poder, nst. Polítika nu’udar konseitu klasiku ida ne’ebé moris iha gresia (Yunani) antiga, ne’ebé hanaran “polis” katak sidade. Bainhira ita (flash back) hare ba periodu istorika filozofia nian katak politika nia intensaun maka atu halao vaoriza politika nebe mak justu ba sosiedade rasik. Buat sira ne’e tenki prefere bá realidade ne’ebé akontese lor-loron iha sosiadade ida ne’ebé justu, organizadu no sivilizadu.
Tanba ne’e wainhira ko’alia kona-bá polis ka sidade signifika hatur sosiedade ida ne’ebé organizada. Iha sorin seluk polítika hanesan siénsia ida ne'ebé orienta ema hotu-hotu estuda kona-bá estadu hodi lori moris di'ak ba ema hotu ne’ebé pertense iha sidade ka estadu ida nia laran.
Ema laos politika ne'ebe mak hanesan ita dehan nain ba politika ou Zoon Politicon, maibe ema hanesan a-politika. Enjeralmente, hanoin briliante husi Filosofo Hannah Arendt bazeia ba ninia kritika katak politika tenki hare ba realidade agora laos (abstraksi mamuk). Kritiku husi Hannah Arendt ne'e mai duni husi ninia hanoin rasik ne'ebe mak dala barak filosofo sira haluhan. Hannah Arent, respeita ba realidade ema nian ne'ebe mak komplexu tebes ne’e mak politika nebe mak justu.
Tuir Hannah Arendt, ema hotu iha hakarak hodi moris hamutuk iha sociedade ho ema seluk ne'ebe mak ita hanaran mos politikos. Tanba ne’e politika presiza justu atu nune la lakon eksistensia politika nebe mak diak hodi lori sociedade ba , moris hakmatek. Intensaun husi filosofo politika maka atu lori sociedade hatene sira nia eksistensi katak politika nia objektivo tenki prefere ba moris diak.