DILI (TOP) — Ministru Justisa (MJ), Tiago Amaral Sarmento hateten, lei espesiál ho númeru 2/2017 kona-ba droga katak, sidadaun se de’it mak uza tuur de’it iha uma mós bele hetan ameasa pena prizaun husi tinan 2 to’o tinan 12 iha prijaun laran, maibé realidade hatudu ba sidadaun nain-sia ne’ebé kapturadu ho evidensia balun ikus mai hetan de’it Termo Identidade Rezidensia (TIR).
Governante mai husi Partidu Libertasaun Popular (PLP) ne’e hatutan, la’os kódigu penal de’it, iha mós lei espesiál ida ho númeru 2/2017 ne’ebé regula kona-ba droga.
“Iha lei ne’e nia laran define katak, inklui ema sira ne’ebé mak uza droga tuur de’it iha uma mós hetan ona ameasa prijaun husi tinan 2 to’o tinan 12,” hateten Ministru Tiago Sarmento ba jornalista hafoin remata reuniaun Konsellu Ministru sira iha Palásiu Governu, Dili Kuarta 17 Agustu 2022.
Governante mai husi munisipiu Vikeke ne’e konsidera kazu uja no konsumu ai-moruk droga ne’e la’os nu’udar krime baibain, tanba estadu Timor-Leste, Parlamentu Nasionál aprova lei espesial ida hodi bandu ba kestaun ne’e, tanba preokupa ho kestaun droga desde tinan 2002.
“Iha tinan 2017 ita nia Parlamentu Nasionál aprova lei ida ne’e, Ministériu da Justisa mak aprezenta iha lei ne’ebé mak forsa teb-tebes para depois atu halo prosesu investigasaun, atuasaun no halo julgamentu,” nia esplika.
Ekipa konjuntu husi Serbisu Nasionál Intelijénsia (SNI), ekipa intelijénsia J2 FALINTIL-Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL), ho Polísia Sientífika Investigasaun Kriminál (PCIC) konsege deskobre ema nain sia (9) deskonfia envolve iha aktu ilísitu tranzasaun droga. Operasaun no identifikasaun ba lokalizasaun durante loron rua, husi loron 11-12 Agostu 2022, konsege deskobre arguido sira ne’ebé sempre halo atividade tranzasaun.
Ekipa konjuntu to’o iha arguidu MAA nia fatin, nia sei toba hela no konsege foti evidensia droga ho tipu sabu-sabu grama 0,50, no hetan mós osan ho total US$ 4,139.25. Osan sira ne’e, parte ekipa konjuntu deskonfia nu’udár rezultadu husi transasaun droga durante ne’e.
Durante prosesu investigasaun, arguidu MAA deskobre tan arguidu ida seluk ho naran inisiál MSGS ne’ebé hela iha área Farol. Arguidu seluk ho inisiál AY no bainhira halo detensaun konsege foti mós evidénsia hanesan pipeta ida, hashish ida ne’ebé uza tiha ona. Arguidu ho inisiál SSOCL konsege foti mós evidénsia hasis plástiku rua.
Tribunal Distrital Dili iha ninia desizaun aplika medida koasaun Termu Identidade Rezidensia (TIR) ba arguidu na’in sia ne’ebé autoridade kaptura tanba konsidera arguidu hirak ne’e nu’udar vitima la’os trafikante ne’ebé distribui droga.
Arguidu na’in-sia (9) ho inisiál DGS, MM, B, MAA, AY, SSO, M, CRM ho J iha mós obrigasaun legal atu aprezenta aan fulan ida dala ida iha Polísia Sientífika Investigasaun Kriminál (PCIC).
Tribunál aplika medida koasaun ne’e, tanba laiha faktu sufisiente atu lori arguidu sira ba prizaun preventiva, maske arguidu sira konfesa faktu ne’ebé Ministériu Públiku (MP) aprezenta, maibé arguidu sira hanesan vítima tanba sira konsumu de’it la’ós trafikante ka la’ós distribuidór.
Iha audiénsia julgamentu bá primeiru interrogatóriu ne’e, Ministériu Públiku ne’ebé reprezenta hosi Prokuradór Rogério Viegas akuza arguidu sira ho krime ilísitu bá droga ne’ebé previstu iha artigu 7 hosi kódigu penal TL no lei 2/2017 kona-bá tráfiku droga.
Ho situasaun ne’e, Ministru Tiago Sarmento mós sente hakfodak tebes ho akuzasaun husi Ministériu Públiku nian kona-ba kazu sidadaun nain 9 ne’ebé kapturadu ho evidensia ai-moruk droga.
“Agora ministériu justisa hakfodak tebes bainhira prokurador sira ne’ebé uza artigu ida ne’ebé nia pena prijaun fraku loos, la maka’as ida,” afirma Ministru Tiago.
“Tanba saida mak fó fali termu identidade rezidensia ba suspeitu sira ne’ebé mak ita konsidera krime maka’as ameasa ba sosiadade tomak,”? nia kestiona.
Nia mós husu ba Ministériu Públiku atu tau atensaun didi’ak ba lei númeru 2/2017. Kazu droga ne’e juiz singular de’it, sé juiz singular de’it automatikamente nia tenke halai ba termu identidade rezindensia.
Justisa vale de’it ba povu ki’ik
Iha parte seluk, Portavóz Front Mahasiswa Timor-Leste (FMTL), Noe Bernardino Ximenes hateten, justisa vale de’it ba povu ki’ik sira ne’ebé mak hatama sasan illegal husi fronteira no povu ki’ik sira ne’ebé mak buka moris iha kapital Dili.
Ho akuzasaun Ministériu Públiku ba sidadaun nain 9 ne’ebé hetan de’it TIR kona-ba kazu konsumu droga, Noe Bernardino Ximenes konvida povu Timor-Leste tomak no sosiadade sivil sira ne’ebé mak estabelese iha rai-laran atu labele hamosu diskriminsaun iha Tribunal tanba ne’e krimi ida ne’ebé mak grave.
“Ha’u fiar katak sosiadade hotu-hotu sei hola parte povu sira ne’ebé mak iha fronteira ne’ebá kuandu hatama de’it sigaru ne’e la’os parte ida husi droga mas hetan buska, hadau sira nia sasan lori sira ba prizaun, baku sira, tiru sira, ida ne’e diskriminasaun boot ne’ebé mak ita hare iha ita nia sistema judisiariu,” nia hateten liu husi konferensia ba imprensa iha kampus sentrál Universidade Nasionál Timor-Lorosa’e (UNTL), Dili, Kuarta 17 Agustu 2022.
“Negosiante ambulante sira faan iha dalan ninin, governu ba hadau, maibé ida faan ai-moruk droga ne’e ita husik livre fali,” nia kestiona.
Entretantu, eis Primeiru-Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão konsidera sistema judisial iha Timor-Leste oras ne’e sai fraku tebes, tanba ne’e nia husu ba sidadaun hotu iha rai-laran liliu ba militante CNRT nian mak tenke loke matan luan liutan iha tinan oin.
“Ha’u nia kestaun nu’udar Prezidente partidu ida, ho nune’e ita nia justisa atu ba loos ne’ebé, ita nia rain ne’e atu ba loos ne’ebé? Ha’u labele responde, ha’u fó hela ba militante CNRT ho partidu seluk hodi bele hanoin ba,” hateten Xanana.
