DILI (TOP) — Iha fulan tolu liuba, hahu husi xefe governu, Taur Matan Ruak ho nia governante balun ba hobur empreza Timor Resource bainhira atu hahu halo perfurasaun ba mina matan Feto Kmaus iha Suai, Kovalima.
Iha tempu ne’eba, governu uja prosesu perfurasaun posu Feto Kmaus ne’e nu’udar bala-musan ida forte hodi hatudu ba povu katak, so governu atual mak bele explora riku-soin Timor nian iha rai-laran.
Lansamentu ba prosesu perfurasaun mina matan ne’e hahu iha fulan Outubru tinan 2021 ne’ebé lansa direitamente husi Pirmeiru-Ministru Taur Matan Ruak. Ohin tama on aba fulan Fevereiru 2022, rezultadu hatudu empreza Timor Resource ne’e lakonsege hetan rezultadu di’ak tuir kampaña ne’ebé antes ne’e governu halo katak, sei iha rezultadu di’ak.
Empreza Autralianu Timor Resources, Pty.Ltd hapara ona atividade perfurasaun ba posu mina Feto-Kmaus iha iha aldeia Tabaco Lot, suku Debus, Postu Suai, Munisipiu Kovalima tanba bazeia ba teste laiha rezultadu.
“Kompañia Timor Resourse posu primeiru ida Feto-Kmaus ne’e hatudu katak laiha rezultadu ba komersiál,” hateten Ministru Petróleu no Mineral Victor da Conseção Soares ba Jornalista sira hafoin partisipa iha aprezentasaun empreza Timor Gap ba Estadu kona-ba projetu terminál importasaun, iha Timor Plaza, Dili Kinta 03 Janeiru 2022.
Ministru Petroliu Minerais ne’e konta, horbainhira dehan mina nakfakar. Maibé, tuir Autoridade Nasionál Petroliu no Minerais (ANPM) ninia opiniaun katak ne’e laiha rezultadu ba posu Feto-Kmaus.
“Tanba uluk dehan positivu, dehan loos ona di’ak ona tanba nia profunidade ne’e la to’o iha ninia tarjetu. Depois empreza sente katak duke gasta tan osan barak rezultadu la iha di’ak-liu muda no taka ona iha fulan kotuk tinan 2021.Kuandu oleu nakfakar depois sira atu kontinua maibé sira sente katak la viavel entaun sira para,” esplika governante husi partidu FRETILIN ne’e.
Nia hatutan, depois sira muda fali ba iha posu Karau ne’ebé ninia prosesu profunidade agora to’o ona metru 940, nia tarjetu entre 1400 to’o metro 1800.
“Ha’u hetan informasaun husi empreza katak to’o agora sira muda ona ba fatin seluk más komforme aban ka bainrua sei sira iha posibilidade bele fila-fali ba lokalizasaun iha ne’ebá más ha’u hanoin sira labele iha posu ne’e,” esplika Ministru Victor.
Nia hatutan, tanba ninia kanu ne’ebé hodi tutan malu tun kloot liu ona labele sura fali-fatin ne’e, se kompañia ba fali ne’ebá mós tenke ba fali fatin fatin seluk ida.
Antes ne’e iha fulan Outubru 2021, kompañia Timor Resource katak sei presija de’it loron 20 hodi halo perfurasaun ba posu mina Feto Kmaus no Liu-Rai iha Suai, Kovalima.
Posu Feto Kmaus ne’e lokaliza iha aldeia Tabaku Klot, Suku Debos, Postu Administrativu Suai villa, munisipiu Kovalima, no mina-matan Liu-Rai lokaliza iha aldeia Sanfuk, suku Kamenasa, Postu Administrativu Suai, posu Karau-Ulun iha aldeia Matai, suku Matai, Postu Administrativu Maukatar no posu rua seluk mós nafatin eziste iha munisipiu Kovalima.
Perfurasaun ne’ebé akontese iha loron Kuarta 27 Outubru 2021 sei akontese iha posu Feto Kmaus ho nia durasaun tempu loron 20. No hafoin durasaun ne’e ekipa tekniku sira sei halo avaliasaun hodi hatene nia rezultadu hafoin avansa tan ba posu sira seluk.
Historia explorasaun
- Onshore
Explorasaun petroleum iha parte onshore (rai-maran) hahu iha tinan 1900. Posu explorasaun ne’ebé explora uluk liu makai ha Aliambata ho nia naruk metro 140 iha tinan 1910 iha Pualaca no iha parte Suai iha Ranuc, Matai, Postu Administrativu Maukatar iha tinan 1914. Posu Aliambata iha tempu ne’eba bele produz mina barrels 37 kada loron ho nia naruk metro 100. Durante okupasaun Indonézia (1975-1999) ladun hetan explorasaun, tanba laiha estabilidade.
- Offshore (tasi-laran)
Explorasaun petroleum iha parte tasi nian hahu iha tinan 1960 iha área tasi Timor ne’ebé hetan lisensa explorasaun husi governu Australia ba empreza Burmah-Woodise Subsidiary (BOCAL). Explorasaun hahu para iha tinan 1975, tanba mudansa politika iha rai-laran, no foin kontinua fali iha tinan 1992 hafoin Australia no Indonézia asina akordu ida iha tinan 1989 ba explorasaun konjuntu entre nasaun rua ne’e.
Tuir reportajen husi Oil & Gas Journal katak, kompañia Timor Resources iha direitu atu explora no dezenvolve área kuaje 2000Km iha Kosta Sul. Empreza ne’e kontrata empreza ida naran Easter Drilling Service hodi halo perfurasaun ba posu mina sira iha munisipiu Kovalima.
Kona-ba perfurmasaun posu mina lima iha Kovalima ne’e, Timor Resource hetan ona dokumentu aprovasaun ba Safety Case hodi hahu halo ona perfurasaun ba posu Tasi Kmaus.
Vise-Prezidente ba Autoridade Nasionál Petroleu no Mineral (ANPM), José Goncalves konsidera dokumentu ne’e relasiona ho avaliasaun ba risku sira, no mós maneira preventativa no mitigasaun sira.
“Teknikamente dokumentu ne’e importante tebes,” hatete vise-prezidente ANPM, José Goncalves liu husi konferensia ba imprensa iha aeroportu Internasional Comandante Em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão iha aldeia Holbelis, suku Labarai, Postu Administrativu Suai munisipiu Kovalima, Segunda 25 Outubru 2021.
“ANPM halo ona aprovasaun ba dokumentu hodi analiza seguransa iha indústria, ita bolu Safety Case no aprovasaun ba planu perfurasaun ba Posu Feto Kmaus. Ho aprovasaun ba dokumentu safety case no aprova planu perfurasaun sei fó dalan ba kompañia Timor Resources atu halo servisu preparativu sira-ne’ebè belé fasilita hala’o lansamentu iha loron 27 fulan ne’e,” nia afirma.
Nia hatutan, prosesu atu hetan aprovasaun ne’e durante ne’e lori tempu naruk itoan, tanba prosesu perfurasaun ne’e presija halo estudu didi’ak maka foin bele halo no hahu.
Iha parte seluk mosu lamentasaun balun husi komunidade Kovalima sira kona-ba local content katak, empreza Timor Resources durante ne’e ladun fó oportunidade serbisu ba Kovalima-oan sira, maibé Country Manager Timor Resource Filomeno de Andrade fó fali resposta katak, empreza ne’e mai Timor-Leste la’os atu rezolve hotu kedas problema dezempregu iha Timor-Leste, maibé sei esforsu hodi responde ba lamentasaun hirak ne’e.
“Oras ne’e dadauk Kovalima-oan hamutuk nain 10 maka tama serbisu iha Timor Resource iha parte tein nian, no nain rua de’it maka husi Manufahi, tanba ha’u buka ema nain-rua ne’e lahetan maka rekruta fali husi Manufahi,” esplika Filomeno de Andrade.
Antes ne’e, lia-nain sira husi uma lisan Nikir Kalabu’uk no uma lisan Amanas hamutuk ho Autoridade Nasionál Petróleu no Minerál (ANPM) realiza serimónia kultural hodi husu lisensa ba natureza no matak malirin molok halo perfurasaun ba posu mina-matan sira.
